Ihr Ziel war die „Vertreibung aller Besatzer aus der Ukraine“
Stolz vermeldete der Statthalter seinem Chef die Abschussquote.
„In der Zeit seit der Befreiung der westlichen Gebiete der UdSSR
von den deutschen Eindringlingen“ habe man bis zum 1. Juni 1945
insgesamt „90.275 Banditen getötet und 93.610 in Gefangenschaft
genommen“. So schrieb Nikita Chruschtschow, Erster Sekretär der
KPdSU in der Ukraine, im Juni 1945 an Josef Stalin nach Moskau.
Mehr als 90.000 Tote in etwas über einem Jahr in der Ukraine. Und
das in einem Land, dessen Bevölkerung bereits während der
deutschen Besatzung von 1941 bis 1943/44 ungeheure Verluste
erlitten hatte, davor beim bewusst herbeigeführten millionenfachen
Hungertod 1932/33 und wieder davor als Hauptschlachtfeld im
Russischen Bürgerkrieg 1918 bis 1921.
„Viele der Getöteten und Verhafteten waren jedoch Zivilisten, die fälschlich den ukrainischen Nationalisten zugeordnet wurden“, urteilte in ihrer Doktorarbeit „Den ukrainischen Staat erkämpfen oder sterben!“ von 2007 (Metropol-Verlag, Berlin) die Osteuropahistorikerin Franziska Bruder und fügte hinzu: „Der Kampf gegen die ,Banden’ war wiederholt ein Vorwand für Ausplünderungen.
Die Geschichte des Nationalismus in der Ukraine ist, sehr freundlich ausgedrückt: ambivalent. Der erste 1918 ausgerufene unabhängige Staat in dieser Region Osteuropas, die Ukrainische Volksrepublik, hatte unter der dominierenden Figur Simon Petljura ein größeres Problem mit Antisemiten: Bei Pogromen wurden schätzungsweise 100.000 Juden massakriert; bei den Tätern handelte es sich überwiegend um ukrainische Nationalisten, die zudem auf seit 1921 zu Polen gehörende westurkainische Gebiete Anspruch erhoben.
Nach dem Angriff der Wehrmacht auf die Sowjetunion hofften manche von ihnen, die Unabhängigkeit von Moskau zurückzugewinnen. Am 23. Juni 1941 gab ein Vertreter der Organisation Ukrainischer Nationalisten (OUN) in der Reichskanzlei in Berlin eine Denkschrift ab, die in selbstbewusstem Ton die beabsichtigte Staatsgründung ankündigte. Und zugleich das NS-Regime kritisierte, das gelegentlich einer „falschen politischen Linie“ folge. Trotzdem sei man an „aufrichtiger Freundschaft zwischen Deutschland und der Ukraine“ interessiert und an einem „Bündnis“.
Da hatte die OUN allerdings die Rechnung ohne den Wirt gemacht. Nachdem sie am 30. Juni 1941 einen unabhängigen Staat ausgerufen hatte, wurden Stepan Bandera und andere OUN-Anführer nach Krakau zitiert. Die deutsche Seite teilte mit, an Verbündeten nicht interessiert zu sein; man habe vor, als „Eroberer des sowjetrussischen Gebietes“ aufzutreten. Wenig später wurde Bandera festgenommen.
Während einerseits ukrainische Nationalisten in fürchterliche Pogrome sowie in die Bekämpfung kommunistischer Partisanen involviert waren, kämpfte die Ukrainische Aufständische Armee (UPA) spätestens seit Februar 1943 auch gegen die deutschen Besatzer. Vor allem wehrte sie sich gegen die Deportation von Ukrainern zur Zwangsarbeit nach Deutschland. Die Besatzungsbehörden griffen daraufhin zu pauschalen Vergeltungsaktionen, erschossen zum Beispiel nach einem Überfall auf eine Polizeistation am 11. Februar 1944 öffentlich 30 Dorfbewohner, darunter mehrere Frauen.
Ferner richteten sich Aktionen der UPA gegen Polen auf dem als ukrainisch beanspruchten Gebiet, denn das Motto lautete: „Vertreibung aller Besatzer aus der Ukraine.“ Seit April 1943 gab es größere Angriffe gegen polnische Dörfer. Am 11. Juli 1943 umzingelten UPA-Kämpfer in den westlichen Teilen Wolhyniens mehrere ethnisch polnische Siedlungen und töteten die gesamte polnische Bevölkerung. Der deutsche Militärnachrichtendienst registrierte die Mordaktion als „Ausrottung polnischer Siedler in Wolhynien“.
Nachdem die Rote Armee die Wehrmacht aus der Ukraine verdrängt hatte, füllte oft zunächst die UPA das entstandene Machtvakuum. Die sowjetischen Truppen galten, entsprechend der Erfahrungen aus dem Bürgerkrieg 1918 bis 1921, als zurückgekehrte Besatzungsmacht, die erneut bekämpft werden musste. Der Gegner war also ein anderer, im Übrigen änderte sich wenig.
Tatsächlich trat lediglich an die Stelle der rassisch-imperialistischen Unterdrückung durch das Dritte Reich eine kommunistisch-imperialistische Unterdrückung durch die KPdSU. Auch die Deportation von Ukrainern ging weiter, jetzt aber nicht mehr nach Westen, also Deutschland, sondern nach Osten, nämlich Sibirien. Und wieder versuchten die Nationalisten, sich zu wehren.
Mit gnadenloser Härte ging der ukrainische KP-Chef Chruschtschow gegen jeden Widerstand vor. Schon 1944/45 hatten reguläre Kampftruppen der Roten Armee viele UPA-Einheiten zerschlagen oder zumindest in die unwegsamen Karpaten verdrängt. Jetzt wurde der Geheimdienst NKWD zuständig, der zusammen mit „Vernichtungsbataillone“ genannten Gruppen aus der regionalen Bevölkerung massiv „ukrainisch-nationalistische Banden“ angriff. Die „Vernichtungsbataillone bestanden zu drei Fünftel aus ethnischen Polen, die für die Attacken der UPA während der deutschen Besatzung Vergeltung suchten.
„Der hohe prozentuale Anteil an Polen war aber ebenfalls Ausdruck der sowjetischen Strategie, die Ethnien auszuspielen“, fasste Franziska Bruder ihre Quellenrecherchen und Literaturstudien zusammen. Zur Abschreckung wurden 1944 und Anfang 1945 gefangengenommene Mitglieder der UPA öffentlich auf Marktplätzen gehängt – nicht anders waren zuvor die deutschen Besatzer mit angeblichen oder tatsächlichen Aufständischen umgegangen.
Die UPA war allerdings auch alles andere als zimperlich. Am 9. und 10. Februar 1946 beschossen ihre Kämpfer 26 Stützpunkte des NKWD und der Roten Armee, außerdem wurden Wahllokale für die (allerdings bedeutungslosen) Abstimmungen vermint und Wahlhelfer bedroht.
Bis Februar 1947 war ihr Widerstand auf dem Gebiet der UdSSR so weit geschwächt, dass nur mehr reguläre Geheimdiensteinheiten notwendig schienen, die in den Karpaten einzukreisen und Stück für Stück umzubringen. Noch aktiver waren UPA-Anhänger allerdings auf polnischen Territorium. Am 28. März 1947 tötete eine UPA-Einheit in Ostpolen den General Karol Świerczewski, einen polnischen Bolschewiken, der zu dem Zeitpunkt als Vizeminister der Verteidigung amtierte. Das Kommando bei dem Hinterhalt hatte der ukrainische Volksschullehrer und UPA-Major Stepan Stebelski.
Trotzdem breitete sich auch bei der UPA und vor allem ihren Helfern Kriegsmüdigkeit aus. Manche Kämpfer reagierten mit Brutalität auf verweigerte Hilfe durch die Landbevölkerung, was die Unterstützung weiter schrumpften ließ. Immer mehr ukrainische Nationalisten schlugen sich, oft durch die Tschechoslowakei, nach Westen durch; Stepan Stebelski allerdings geriet beim Versuch in einen Hinterhalt und wurde getötet. Vor allem in Bayern bildete sich eine exilukrainische Community, die sich mit Auswanderern in den USA und in Kanada vernetzte.
Im Ostblock dagegen wurde die UPA immer wirkungsvoller unterdrückt, die OUN existierte fast nur noch im Exil. Franziska Bruder kommt in ihrer Analyse der ukrainischen Nationalisten 1929 bis 1948 zum Ergebnis: „Die OUN ist nicht als Marionette der Nationalsozialisten oder der Wehrmacht zu betrachten. Sie handelte aus eigenen Interessen, orientiert an einer vermeintlichen Zweckrationalität und mit ungeheurem ,fanatischen’ Selbstvertrauen, das an Selbstüberschätzung grenzte.“ Eine Tradition, die für eine eventuelle erneute Besatzungsherrschaft durch russische (statt sowjetischer oder deutscher Truppen) alles andere eher als Ruhe erwarten lässt.
Asow-Regiment, Stepan Bandera & Co
Rechtsextremisten in der Ukraine und ihr Einfluss im Land
Ob das berüchtigte Asow-Regiment oder der einstige Partisanenführer Stepan Bandera und dessen Anhänger. Auch in der Ukraine gibt es rechtsextremistische Gruppierungen. Über deren Bedeutung gibt es jedoch unterschiedliche Ansichten. Kreml-Chef Putin begründete den Angriff auf die Ukraine auch mit einer angeblichen „Entnazifizierung“. Andere wiederum relativieren die Bedeutung faschistischer Tendenzen in der Ukraine.
Verwurzelt in Mariupol
Mit Neonazi-Symbolen wie der Wolfsangel
„III. Weg“ aus Deutschland
„Mittlerweile hat sich das Asow-Regiment entideologisiert“
Aly über Bandera: „Größter ukrainischer Nazi-Kollaborateur und Antisemit“
Bandera-Straßen in Lemberg und Fackelmärsche in Kiew
„Verbot des Moskauer Patriarchats auf dem Territorium der Ukraine“
Rzeź wołyńska
 Zbrodnia w Lipnikach, zamordowani Polacy | |
| Państwo | Polska pod okupacją III Rzeszy |
|---|---|
| Miejsce | województwo wołyńskie |
| Data | 1943–1944 |
| Liczba zabitych | 50 000–60 000[1] |
| Typ ataku | ludobójstwo |
| Sprawca | Ukraińska Powstańcza Armia ludność ukraińska |
Rzeź wołyńska[2][3] – ludobójstwo[4] dokonane przez nacjonalistów ukraińskich przy aktywnym[5], częstym wsparciu miejscowej ludności ukraińskiej[6][7][8] wobec mniejszości polskiej[9] byłego województwa wołyńskiego II RP (w czasie wojny należącego do Komisariatu Rzeszy Ukraina), podczas okupacji terenów II Rzeczypospolitej przez III Rzeszę, w okresie od lutego 1943 do lutego 1945.
Ofiarami mordów, których kulminacja nastąpiła w lecie 1943, byli Polacy, w dużo mniejszej skali Rosjanie, Ukraińcy, Żydzi, Ormianie, Czesi i przedstawiciele innych narodowości zamieszkujących Wołyń. Nie jest znana dokładna liczba ofiar, historycy szacują[10], że zginęło ok. 50–60 tys. Polaków i w odwecie 2–3 tysiące Ukraińców[11][12][13].
Analogiczne ludobójstwo zostało przeprowadzone przez oddziały UPA na terenie Małopolski Wschodniej w pierwszej połowie 1944 roku.
Tło wydarzeń
W wyniku agresji Niemiec i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r., po okupacji całości terytorium II Rzeczypospolitej przez Wehrmacht i Armię Czerwoną i ustaleniu w dniu 28 września 1939 r. w pakcie o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski, tereny województwa wołyńskiego znalazły się pod okupacją ZSRR. Aby uzasadnić aneksję okupowanych terenów Polski, Sowieci przeprowadzili 22 października 1939 r. w atmosferze terroru fikcyjne wybory do lokalnego Zgromadzenia Ludowego. 27 października Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Ukrainy ogłosiło włączenie Wołynia w skład Ukraińskiej SRR, co potwierdziło Prezydium Rady Najwyższej 1 listopada 1939 r.[14]
Po ataku Niemiec na ZSRR Wołyń został włączony do utworzonego 1 września 1941 r. Komisariatu Rzeszy Ukraina. Hitler zgodnie ze swoją polityką wschodnią traktował Ukrainę jako zaplecze materialne III Rzeszy i nie przewidywał istnienia tam administracji innej niż niemiecka. Głównym jego celem była eksploatacja gospodarcza, której podstawą były wysokie kontyngenty nakładane na ludność[15].
Po rozpoczęciu likwidacji gett i masowej zagłady ludności żydowskiej (początek 1942), ukraińska policja pomocnicza współdziałała z SS i policją niemiecką przy obławach w gettach i konwojowaniu Żydów do miejsc egzekucji, również niejednokrotnie uczestnicząc w egzekucjach. W Holocauście zostało zamordowanych przez aparat przemocy III Rzeszy około 150 tys. Żydów na Wołyniu i 455 tys. w Małopolsce Wschodniej. Ludobójstwo dokonane publicznie przez niemieckiego okupanta na Żydach było kolejnym – po masowych deportacjach, aresztowaniach i masowych morderstwach ludności Kresów Wschodnich dokonanych również publicznie w okresie okupacji sowieckiej 1939–1941 przez NKWD – dowodem na amoralność i „skuteczność” masowych prześladowań i zbrodni dokonywanych instytucjonalnie przez państwa-okupantów i skierowanych przeciw całym grupom narodowościowym lub społecznym. Stwarzało to w konsekwencji klimat społecznej obojętności dla przemocy, zbrodni i wreszcie zbrodni na skalę masową – ludobójstwa. Zagłada Żydów stała się dla ukraińskich nacjonalistów przykładem, jak można usunąć Polaków[16][17][18].
Tej taktyki masowych mordów Ukraińcy nauczyli się od Niemców. To dlatego czystki etniczne UPA zaskakiwały swą skutecznością i dlatego wołyńscy Polacy w 1943 r. byli niemal tak samo bezradni jak Żydzi na Wołyniu w 1942 r. Kampania przeciwko Polakom zaczęła się na Wołyniu, a nie w Galicji, prawdopodobnie właśnie dlatego, że tutaj policja ukraińska odegrała większą rolę w wydarzeniach Holokaustu. Łączy to zagładę Żydów z rzezią Polaków i wyjaśnia obecność na Wołyniu tysięcy doświadczonych w ludobójstwie Ukraińców[19].
W wyniku zbrodni sowieckich i niemieckich, zsyłek, wyjazdów na roboty do Rzeszy, liczba ludności Wołynia spadła z szacowanych 2,3 mln w sierpniu 1939 roku do niespełna 2 mln w styczniu 1943 roku. Oprócz Żydów relatywnie największe straty poniosła mniejszość polska – ubytek około 45 tysięcy osób, w tym wiele jednostek przywódczych, o przygotowaniu wojskowym i organizacyjnym. W 1942 roku Niemcy szacowali liczbę Polaków na Wołyniu na 306 tysięcy, co stanowiło 14,6% ogółu ludności[20][21].
W 1942 bezwzględne postępowanie władz niemieckich (wysokie kontyngenty, rabunkowa gospodarka, egzekucje) doprowadziło do żywiołowego rozwoju ruchu partyzanckiego na Wołyniu. Oprócz grup niezwiązanych z żadną organizacją polityczną i partyzantki radzieckiej powstały trzy ukraińskie formacje partyzanckie: tzw. pierwsza UPA (największa), oddziały wojskowe OUN-M oraz drobne oddziały OUN-SD (OUN-R, później OUN-B). Oddziały OUN-SD działały jednak najbardziej dynamicznie. Jako jedyni zdecydowali się oni na zjednoczenie wszystkich ukraińskich partyzanckich formacji zbrojnych (często siłą) oraz na natychmiastowe podjęcie walk partyzanckich[22].
W marcu i kwietniu 1943 nastąpiła na Wołyniu masowa dezercja policjantów Ukraińskiej Policji Pomocniczej. Część dezerterów zasiliła oddziały OUN-B, OUN-M i UPA. Dezerterujący policjanci dopuszczali się zbrodni na wybranych Polakach[23]. Akcja ta nosiła znamiona realizacji postanowień OUN-B o rozpoczęciu walki zbrojnej i planu usunięcia polskiej ludności Wołynia[24][25].
Klęska Niemiec pod Stalingradem w lutym 1943 roku i perspektywa wkroczenia do wschodniej Polski Armii Czerwonej spowodowały, że obywatele polscy narodowości ukraińskiej rozważali ponownie wywalczenie niepodległości. OUN obawiała się powtórzenia sytuacji z czasów I wojny światowej, gdy porażka Rosji i wyczerpanie Niemiec pozostawiły próżnię wypełnioną przez Polaków. Armia Krajowa poinformowała rząd polski, że w ramach powstania przeciwko Niemcom niezbędne będą szybkie działania przeciwko Ukraińcom, a Wołyń i Galicję należy poddać okupacji wojskowej[26].
Decyzja o eksterminacji Polaków
Plany OUN podczas wojny i polityka narodowościowa, którą zamierzał wprowadzić rząd Stećki[27], zakładały usunięcie Polaków z Wołynia i Małopolski Wschodniej. Zamierzano przy tym wspomóc się prowokowanymi wystąpieniami chłopskimi. Wobec inteligencji miano zastosować tę samą politykę, którą wprowadzali w życie Niemcy (patrz Akcja Inteligencja). Postanowiono prowadzić politykę faktów dokonanych i usunąć polską ludność ze spornych terenów, aby przed ewentualnymi rozmowami międzynarodowymi na temat granic, teren do którego OUN-B rościła swoje żądania, był jednolity etnicznie. Wpływ na taką decyzję miała również zagłada Żydów. Jeden z dowódców UPA tak oceniał sytuację:
Z dniem 1 marca 1943 r. przystępujemy do powstania zbrojnego. Jest to działanie wojskowe i jako takie skierowane jest przeciwko okupantowi. Obecny jednak okupant jest przejściowym, nie należy więc tracić sił w walce z nim. Właściwy okupant to ten, który nadchodzi [ZSRR]. Jeśli chodzi o sprawę polską, to nie jest to zagadnienie wojskowe, tylko mniejszościowe. Rozwiążemy je tak, jak Hitler sprawę żydowską. Chyba że usuną się sami[27].
W dniach 17–23 lutego 1943 r., w wiosce Terebieże lub Wołujki w pobliżu Oleska odbyła się III konferencja OUN-B. Według Czesława Partacza i Władysława Filara[28][29] kierownictwo OUN-B podjęło wówczas decyzję o usunięciu wszystkich Polaków z wszystkich ziem uznawanych przez nich za ukraińskie. Wersji tej nie podtrzymuje pion śledczy Instytutu Pamięci Narodowej: „Uznano, że na III konferencji podjęto jedynie decyzję o tworzeniu silnych struktur partyzanckich nie podejmujących wszakże szerszej działalności bojowej i nastawionych na wystąpienie w „odpowiednim momencie”, natomiast decyzję o rozpoczęciu na szeroką skalę działań partyzanckich podjęto samodzielnie na Wołyniu łamiąc ustalenia III konferencji”[30]. Analogiczne stanowisko zajmują Grzegorz Hryciuk[6] i Grzegorz Motyka[31].
Według najbardziej prawdopodobnej hipotezy decyzja o ludobójstwie Polaków zapadła w gronie trzech osób wołyńskiego kierownictwa OUN-B: Dmytra Klaczkiwskiego, kierującego wołyńską OUN-B, Wasyla Iwachowa, referenta wojskowego OUN-B oraz Iwana Łytwynczuka, dowodzącego siłami UPA na północno-wschodnim Wołyniu. Ten ostatni według zeznań S. Janiszewśkiego był inicjatorem i najaktywniejszym organizatorem mordów na Polakach[32]. Między marcem i majem 1943 r. po śmierci Iwachowa pełnia władzy przeszła w ręce Klaczkiwskiego, który już samodzielnie zadecydował o rozpoczęciu czystki etnicznej na całym Wołyniu[27].
Organizacja mordów, ich przebieg, rozmiary, zasięg terytorialny oraz cele i motywy, jakie tej akcji przyświecały, uprawniają zdaniem pionu śledczego IPN do stwierdzenia, iż na terenie Wołynia w latach 1939–1945 doszło do zbrodni ludobójstwa[33]. Zbrodnie były dziełem Ukraińskiej Powstańczej Armii, wzmocnionej w marcu i kwietniu 1943 przez dezerterów z Ukraińskiej Policji Pomocniczej, wspomaganej przez ukraińskie chłopstwo zwane czernią, Samoobronni Kuszczowi Widdiły i Służbę Bezpeky OUN-B[34].
Inspiratorzy zbrodni
Odpowiedzialnym za wydanie rozkazu do udziału UPA w czystce etnicznej jest Dmytro Klaczkiwski ps. „Kłym Sawur”, dowódca okręgu UPA-Północ[35] wraz z Wasylem Iwachowem i Iwanem Łytwynczukiem. Śledztwo IPN[36] wskazuje przywódców OUN-B i UPA bezpośrednio odpowiedzialnych za decyzję o zbrodni i kierowanie mordami:
- Dmytro Klaczkiwski, ps. „Kłym Sawur”, ówczesny dowódca grupy UPA-Północ. W okresie marzec-maj 1943 r. podjął indywidualnie decyzję o rozpoczęciu mordów na całym Wołyniu. W czerwcu 1943 roku wydał tajną dyrektywę terytorialnego dowództwa UPA na Wołyniu w sprawie przeprowadzenia wielkiej akcji likwidacji polskiej ludności męskiej w wieku od 16 do 60 lat[16].
[...] Powinniśmy przeprowadzić wielką akcję likwidacji polskiego elementu. Przy odejściu wojsk niemieckich należy wykorzystać ten dogodny moment dla zlikwidowania całej ludności męskiej w wieku od 16 do 60 lat. [...] Tej walki nie możemy przegrać i za każdą cenę trzeba osłabić polskie siły. Leśne wsie oraz wioski położone obok leśnych masywów powinny zniknąć z powierzchni ziemi.
Fakt ten potwierdził dowódca okręgu „Turiw” Jurij Stelmaszczuk ps. „Rudyj” w zeznaniach po wojnie złożonych wobec NKWD po aresztowaniu:
W czerwcu 1943 roku spotkałem się w lesie kołkowskim z Kłymem Sawurem oraz z zastępcą przedstawiciela sztabu głównego Andruszczenką. Sawur dał mi rozkaz wymordowania wszystkich Polaków w okręgu kowelskim. [...] Nie miałem prawa nie wykonać rozkazu, zaś na wykonanie nie pozwalały mi osobiste przekonania. Zwróciłem się do Andruszczenki, który powiedział mi, że jest to polecenie nie z centrum, że jest to przekręcenie w terenie[27]
Stelmaszczuk próbował się odwołać do Mykoły Łebedia w piśmie datowanym 24 czerwca 1943, lecz ten był już wówczas odwołany z funkcji p.o. prowidnyka OUN-B.
Druże Ruban! Przekazuję do waszej wiadomości, że w czerwcu 1943 r. przedstawiciel centralnego Prowodu – dowódca UPA – „Piwnicz” „Kłym Sawur” przekazał mi tajną dyrektywę w sprawie całkowitej- powszechnej, fizycznej likwidacji ludności polskiej[27]
Wiadomo jednak, że Stelmaszczuk otrzymany rozkaz wypełnił.
Grzegorz Motyka przypuszcza, że dyrektywa Prowodu OUN mogła nakazywać całkowitą likwidację ludności polskiej bądź też zawierała postanowienia łagodniejsze (na przykład poprzedzanie mordów wezwaniami do wyjazdu), jednak jej treść została samowolnie zmieniona przez „Kłyma Sawura” na bardziej radykalną. Świadczyć może o tym krytyka, która spotkała Klaczkiwśkiego ze strony części działaczy OUN. Obrana przez niego linia postępowania wobec Polaków została jednak zaakceptowana w sierpniu 1943 roku przez III Zjazd OUN z Romanem Szuchewyczem na czele[37].
- Iwan Łytwynczuk, ps. „Dubowyj”, dowódca Pierwszej Grupy UPA, a następnie Okręgu Wojskowego „Zahrawa”, był organizatorem i inicjatorem rozprawy z polską ludnością, niejednokrotnie chełpił się swoimi zasługami w likwidowaniu Polaków.
- Petro Olijnyk, ps. „Enej”, dowodził Okręgiem Wojskowym „Bohun”.
- Jurij Stelmaszczuk, ps. „Rudyj”, dowódca grupy UPA „Ozero”, a następnie Okręgu Wojskowego UPA „Turiw”.
- Wasyl Iwachiw, ps. „Soma”, referent wojskowy OUN-B, wraz z Klaczkiwskim i Łytwyńczukiem, podjął decyzję o rozpoczęciu antypolskich działań[38].
Opis zbrodni
Rodzaje ataków
Zasadniczo można wyróżnić trzy rodzaje napadów:
- napady na pojedyncze osoby oraz małe grupki udające się do innych miejscowości lub pracujące w polu lub lesie;
- napady na małe skupiska Polaków, złożone z kilku, kilkunastu rodzin, zamieszkujące we wsiach lub położone na uboczu kolonie;
- napady na duże skupiska ludności polskiej, wymagające skoncentrowania większych sił.
Dwa pierwsze rodzaje napadów były dziełem Służby Bezpeky OUN lub oddziałów UPA. Trzeci rodzaj wymagał mobilizowania ukraińskiej ludności cywilnej uzbrojonej w białą broń lub sprzęty gospodarskie[39].
Początki zbrodni
Do grudnia 1942 następowały mordy na pojedynczych osobach i rodzinach polskich. Ofiarami byli głównie Polacy zatrudnieni w niemieckiej administracji rolnej i leśnej (nadleśniczy[40], zarządcy folwarków[41], agronomowie), a następnie ludność wiejska, głównie we wschodnich powiatach Wołynia. Za pierwszy masowy mord rzezi wołyńskiej Instytut Pamięci Narodowej[36] uznaje masakrę w dniu 9 lutego 1943 w polskiej kolonii Parośla Pierwsza (gm. Antonówka, powiat sarneński). Oddział UPA Hryhorija Perehijniaka „Dowbeszki-Korobki” zamordował tam 173 Polaków[42]. W nocy z 26 na 27 marca 1943 oddziały UPA podległe Iwanowi Łytwynczukowi „Dubowemu” zabiły co najmniej 179 osób w Lipnikach[43]. 23 kwietnia 1943 oddział UPA pod osobistym dowództwem „Dubowego” zabił około 600 osób w Janowej Dolinie (gm. Bereźne, powiat kostopolski)[44]. W tym czasie największe nasilenie zbrodni miało miejsce w okręgach UPA podległych Łytwyńczukowi i Petrowi Olijnykowi[45], głównie w powiatach sarneńskim, kostopolskim i krzemienieckim[46].
Również maj nie był spokojny: 12 maja w powiecie sarneńskim spalono wsie: Ugły, Konstantynówkę, Osty, Ubereż. 24 maja we wsi Niemodlin w pow. kostopolskim zamordowano 170 osób. W nocy z 24 na 25 maja 1943 spalono wszystkie dwory i folwarki w powiecie włodzimierskim. 28 maja 600-osobowy oddział UPA spalił wieś Staryki i wymordował wszystkich jej mieszkańców. Do lipca 1943 w powiecie horochowskim dokonano napadów na 23 wsie polskie, w powiecie dubieńskim – na 15, w powiecie włodzimierskim – na 28 wsi.
Fala napadów rozpoczęta na wschodzie Wołynia przesuwała się systematycznie w kierunku zachodnim. Eksterminacja ludności polskiej w maju-czerwcu 1943 rozszerzyła się na powiaty dubieński, łucki i zdołbunowski, a w lipcu 1943 objęła wszystkie, poza powiatem lubomelskim, ziemie Wołynia.
Najwięcej mordów dokonano latem 1943. Mordy niejednokrotnie miały miejsce w niedziele. Ukraińcy wykorzystywali fakt, że ludność polska gromadziła się podczas mszy w kościołach, więc często kościoły były otaczane, a wierni przed śmiercią niejednokrotnie torturowani w okrutny sposób (np. przecinanie ludzi na pół piłą do drewna, wyłupywanie oczu, palenie żywcem)[47][48].
Na 15 lipca (mając błędne informacje, że antypolska akcja zaplanowana jest na 20 lipca) Armia Krajowa zaplanowała przeprowadzenie antyukraińskiej akcji, polegającej na likwidacji aktywistów OUN-B, a mającej udaremnić akcję ukraińską. Całkowitym zaskoczeniem było wcześniejsze rozpoczęcie akcji przez Ukraińców[49].
Wcześniej polskie podziemie podjęło próbę negocjacji z UPA w celu powstrzymania fali mordów. Wstępne rozmowy z lokalnym dowódcą SB OUN Szabaturą przeprowadzono w okolicach Świnarzyna 7 lipca 1943 roku. Na następne spotkanie w dniu 10 lipca 1943 udała się delegacja z pełnomocnikiem Okręgowej Delegatury Zygmuntem Rumlem ps. „Krzysztof Poręba” na czele oraz przedstawicielem Okręgu Wołyńskiego AK Krzysztofem Markiewiczem ps. „Czort” i woźnicą Witoldem Dobrowolskim. Markiewicz znał Szabaturę z czasów szkolnych; w geście dobrej woli Polacy zrezygnowali ze zbrojnej obstawy. Po przybyciu na miejsce spotkania (wieś Kustycze) wszyscy trzej zostali przez Ukraińców aresztowani i zabici[50].
Krwawa niedziela – 11 lipca 1943
O świcie (godzina 3.00 nad ranem) 11 lipca 1943 oddziały UPA dokonały skoordynowanego ataku na 99 polskich miejscowości, głównie w powiatach horochowskim i włodzimierskim[51] pod hasłem Śmierć Lachom][52]. Po otoczeniu wsi, by uniemożliwić mieszkańcom ucieczkę, dochodziło do rzezi i zniszczeń. Ludność polska ginęła od kul, siekier, wideł, kos, pił, noży, młotków i innych narzędzi zbrodni. Polskie wsie po wymordowaniu ludności były palone, by uniemożliwić ponowne osiedlenie. Była to akcja dobrze przygotowana i zaplanowana. Na przykład akcję w pow. włodzimierskim poprzedziła koncentracja oddziałów UPA w lasach zawidowskich (na zachód od Porycka), w rejonie Marysin Dolinka, Lachów oraz w rejonie Zdżary, Litowież, Grzybowica. Na cztery dni przed rozpoczęciem akcji we wsiach ukraińskich odbyły się spotkania, na których uświadamiano miejscową ludność o konieczności wymordowania wszystkich Polaków. Rzeź rozpoczęła się około godz. 3 rano 11 lipca 1943 od polskiej wsi Gurów, obejmując swoim zasięgiem: Gurów Wielki, Gurów Mały, Wygrankę, Zdżary, Zabłoćce – Sądową, Nowiny, Zagaję, Poryck, Oleń, Orzeszyn, Romanówkę, Lachów, Swojczów, Gucin i inne. We wsi Gurów na 480 Polaków ocalało tylko 70 osób; w kolonii Orzeszyn na ogólną liczbę 340 mieszkańców zginęło 270 Polaków; we wsi Sądowa spośród 600 Polaków tylko 20 udało się ujść z życiem, w kolonii Zagaje na 350 Polaków uratowało się tylko kilkunastu.
Również tego dnia rano 20-osobowa grupa napastników weszła w czasie mszy św. do kościoła w Porycku, gdzie w ciągu trzydziestu minut zabito ok. 100 ludzi, wśród których były dzieci, kobiety i starcy. Bandyci wymordowali wówczas wszystkich (ok. 200) Polaków mieszkających w Porycku. Podobne ataki na kościoły przeprowadzano w innych miejscowościach.
Zabójstw dokonywano z wielkim okrucieństwem. Wsie i osady polskie ograbiono i spalono. Po dokonanych masakrach do wsi na furmankach wjeżdżali chłopi z sąsiednich wsi ukraińskich, zabierając całe mienie pozostałe po zamordowanych Polakach. Główna akcja trwała do 16 lipca 1943. W całym zaś lipcu 1943 celem napadów stało się co najmniej 530 polskich wsi i osad. Wymordowano wówczas siedemnaście tysięcy Polaków, co stanowiło kulminację czystki etnicznej na Wołyniu.
Sierpień 1943
.jpg)
W sierpniu kontynuowano antypolską akcję w miejscowościach, które z różnych przyczyn ludobójstwo ominęło. Początek miesiąca był względnie spokojny – prawdopodobnie dano Polakom czas na dokończenie żniw, by można było zagarnąć gotowe zbiory. Doszło jednak do zbrodni w Leonówce; zginęło około 150 Polaków. Do zmasowanej akcji przypominającej atak z 11 lipca doszło w dniach 28–31 sierpnia, kiedy zaatakowano 85 miejscowości, głównie w powiatach kowelskim, włodzimierskim i nietkniętym dotąd przez rzezie powiecie lubomelskim[53]. 29 sierpnia UPA przeprowadziła akcję we wsiach Ostrówki i Wola Ostrowiecka w powiecie lubomelskim. Zabito wszystkich Polaków, spalono wszystkie budynki, zrabowano mienie i zwierzęta gospodarskie. W wyniku tej akcji we wsi Wola Ostrowiecka zginęło 529 osób, w tym 220 dzieci w wieku do 14 lat, a we wsi Ostrówki zamordowano 438 osób, w tym 246 dzieci do lat 14[54]. Łącznie w sierpniu 1943 dokonano napadów na 301 miejscowości i zamordowano co najmniej 8280 Polaków[55].
Wiarygodnie brzmi hipoteza Grzegorza Motyki, że przynajmniej w części przypadków tak krwawy przebieg akcji był zamierzony, mordy bowiem miały przerazić Polaków, uniemożliwić im stworzenie efektywnej samoobrony i zmusić Ukraińców do walki do upadłego, bez możliwości odwrotu. Zdaje się to potwierdzać informacja zamieszczona w jednym ze sprawozdań podziemia polskiego, że ulotki wzywające do opuszczenia Wołynia pojawiły się tylko w powiecie dubieńskim i krzemienieckim[56].
W drugiej połowie 1943 UPA przeprowadziło akcję podziału między chłopów ukraińskich ziem pozostałych po zniszczonych osadach polskich i ziem folwarków znacjonalizowanych przez władze sowieckie po 1939, zaś od czerwca 1941 pozostających pod zarządem niemieckim.
Przełom 1943/1944
Po okresie względnego uspokojenia sytuacji w październiku-listopadzie 1943, pod koniec roku, szczególnie w czasie świąt Bożego Narodzenia na terenach całego Wołynia nastąpiła nowa fala zbrojnych antypolskich akcji nacjonalistów ukraińskich. Grupy UPA, wspomagane przez miejscową ludność ukraińską, uderzyły na skupiska ludności polskiej i bazy samoobrony w powiatach: rówieńskim, łuckim, kowelskim i włodzimierskim (tzw. „krwawe świętowanie”).
Do ostatniej fali napadów na Wołyniu doszło na początku 1944 r. Korzystając z wycofywania się garnizonów niemieckich przed zbliżającą się Armią Czerwoną, oddziały UPA i bojówki OUN atakowały pozbawioną obrony polską ludność. 2 lutego 1944 na drodze między Kuśkowcami Wielkimi a Śniegorówką zamordowano 129 uchodźców z Łanowiec. 13 lutego w kilku miejscowościach położonych w pobliżu Włodzimierza Wołyńskiego zabito łącznie około 140 Polaków. W tym samym miesiącu w klasztorze w Wiśniowcu bojówka SB OUN zamordowała około 300 osób, głównie kobiet i dzieci[57].
W ocenie T. Snydera do grudnia z rąk UPA zginęło blisko 40 tys. Polaków[58].
Wiosną 1944 oddziały UPA przeniosły ciężar swych działań na ziemię lwowską i Podole, liczniej niż Wołyń zamieszkane przez Polaków[59][60]. Ponadto na lewym brzegu Bugu doszło do eskalacji partyzanckich walk polsko-ukraińskich.
Polska samoobrona
Wraz ze wzrostem zagrożenia napadami ukraińskimi na polskie wsie, na przełomie 1942 i 1943 roku zaczęły powstawać samorzutnie pierwsze oddziały samoobrony. Były one nieliczne, słabo uzbrojone i ich działalność ograniczała się do patrolowania okolicy i ostrzegania przed atakiem. W 1943 roku na Wołyniu powstało nieco ponad 100 ośrodków samoobrony kierowanych w początkowej fazie ich tworzenia przez władze cywilne. Pierwsze placówki samoobrony powstały w miejscowościach: Jeziory, Szachy, Serniki, Swarycewicze, Borowe, Dubrowica, Wołczyce, Huta Stepańska, Dobryń, Nowosiółki, Ostrowsk, Wieluń, Biała, Komary, Huta Sopaczewska, Hały. W powiecie kostopolskim zorganizowano placówki samoobrony we wsiach: Głuszków, Moczulanka, Nowiny, Stara Huta, Bronisławówka, Rudnia, Stryj, Mokre, Myszków, Zawołocz, Marulczyn, Woronusze, Jakubówka. Szczególnie duża baza powstała w rejonie Starej Huty, gdzie 14 wsi utworzyły wspólny system obrony z ośrodkiem dowodzenia w Starej Hucie.
Drugą dużą bazę zorganizowano w Przebrażu. Wieś zamieniono w obóz warowny. Siły samoobrony stanowił batalion w składzie 4 kompanii. W organizacji samoobrony, uzbrojeniu i przeszkoleniu jej członków pomocy udzielił Inspektorat Łuck AK. Latem 1943 siły w Przebrażu to już siedem kompanii i szwadron zwiadu konnego. Ogółem około 1000 ludzi stanęło pod bronią.
W rejonie na południu od Kowla zorganizowano placówki samoobrony we wsiach: Zasmyki, Janówka, Radomle, Lityń, Ossa, Wierzbiczno, Suszybaba, Lublatyn, Zielona, Różyn, Stara i Nowa Dąbrowa.
Na północ od Włodzimierza Wołyńskiego utworzono samoobronę we wsiach: Spaszczyzna, Wodzinów, Wodzinek, Bielin, Sieliski, Aleksandrówka, Marianówka. Do największych baz samoobrony należały: Przebraże, Huta Stepańska, Pańska Dolina, Stara Huta, Zasmyki, Bielin. Mniejsze ośrodki nie wytrzymały naporu ukraińskich nacjonalistów i zostały zniszczone. Tylko z niektórych mieszkańcy wsi zdołali przedostać się do miast lub większych ośrodków samoobrony.
Ta taktyka nie zapobiegała mordom, dlatego też w lipcu 1943 Okręgowa Delegatura Rządu na Wołyniu wydała instrukcje o tworzeniu baz samoobrony i oddziałów partyzanckich. Była to inicjatywa spóźniona, gdyż w lipcu 1943 ofiarami ludobójstwa padło już około 30 tys. polskiej ludności cywilnej. Z powstałych pojedynczych placówek samoobrony do wkroczenia na tereny Wołynia przetrwało tylko kilkanaście, natomiast w przypadku większych baz samoobrony (składających się z kilku sąsiednich wsi polskich otoczonych różnego rodzaju umocnieniami polowymi) wspomaganych przez oddziały partyzanckie na ogólną liczbę 16, rozbite przez UPA zostały tylko dwie. W styczniu 1944 z oddziałów partyzanckich na tym terenie utworzono 27 Wołyńską Dywizję Piechoty. Powstanie samoobrony na Wołyniu poważnie ograniczyło rozmiary polskich strat, ale nie zapobiegło ludobójstwu Polaków[61].
Polska reakcja
Jeszcze w roku 1943 część Polaków, która ocalała z napadów na swoje wsie i wstąpiła do oddziałów niemieckiej policji (ok. 1200 osób[62]) bądź do radzieckich oddziałów partyzanckich, dokonywała – w ramach nowych jednostek – pacyfikacji wsi ukraińskich[62]. W rezultacie w tekstach propagandowych OUN i UPA pojawiły się oskarżenia Polaków o kolaborację z ZSRR i III Rzeszą[62].
Na początku stycznia 1944 roku po przekroczeniu przez Armię Czerwoną przedwojennej granicy Polski dowództwo AK zarządziło mobilizację oddziałów partyzanckich na Wołyniu i podjęło decyzję o rozpoczęciu akcji „Burza”. 28 stycznia 1944 r. utworzono 27 Wołyńską Dywizję Piechoty AK[63].
Oprócz działań przeciwko Niemcom dywizja przeprowadziła 16 większych akcji bojowych przeciw oddziałom UPA, usuwając częściowo zagrożenie dla polskiej ludności cywilnej na zachodzie Wołynia[16].
Publicysta historyczny Piotr Zychowicz twierdzi, że struktury Armii Krajowej (AK) nie udzieliły odpowiedniej pomocy zagrożonej ludności polskiej na obszarze Wołynia. Jego zdaniem AK nie wykorzystała możliwości zaopatrzenia samoobron wiejskich w broń z magazynów Armii Krajowej, którą wydano kilka miesięcy później utworzonej w ramach Akcji "Burza" 27. Dywizji Wołyńskiej AK[64]. Niektóre samoobrony, jak np. w Przebrażu, zwróciły się do Niemców o przyznanie wsi broni i amunicji „dla obrony ludności przed bandami leśnymi”[65][66]. Uzyskana zgoda pozwoliła na stworzenie pozorów legalności dla posiadania przez obrońców Przebraża wszelkiej innej broni palnej.
W czerwcu 1944 r. Krajowa Rada Narodowa wydała odezwę Do braci Polaków i Ukraińców, w której nawoływała masy pracujące Polski i Ukrainy Zachodniej do solidarnego przeciwstawienia się faszystom ukraińskim mordującym ludność polską. Wzywała też do wspólnej walki z okupantem hitlerowskim, inspiratorem mordów.[67]
Szacowana liczba ofiar
Ofiary polskie i prowadzone śledztwa
Dokładne określenie liczby Polaków pomordowanych w rzezi wołyńskiej napotykało przez lata na trudności. Jednym z powodów był fakt, że niektóre miejscowości zostały zrównane z ziemią, a wszyscy ich mieszkańcy wymordowani. Mordów dokonywano na terenach ogarniętych wojną partyzancką i chaosem; często zbrodni nikt nie dokumentował. Wielu świadków, którzy ocaleli z rzezi, uciekło z terenów Wołynia bądź zostało wywiezionych na roboty do Rzeszy, skąd później rozproszyli się po Polsce i świecie. W PRL nie ścigano zbrodni na Wołyniu w konsekwencji utraty Kresów na rzecz ZSRR, a na prywatne zbieranie świadectw o zbrodniach zezwolono dopiero w latach 80[68]. Efektem tych starań było wydane w 1990 r. opracowanie Józefa Turowskiego i Władysława Siemaszki „Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 1939–1944”, a następnie „Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945” Władysława i Ewy Siemaszko.
Według badań przeprowadzonych przez Władysława i Ewę Siemaszków, na Wołyniu liczba udokumentowanych ofiar polskich wyniosła 36 543–36 750 znanych z nazwiska Polaków[69] oraz dalsze od ok. 13 500 do ponad 23 000 ofiar, których okoliczności śmierci nie są znane, co daje szacunkową liczbę 50–60 tys. zamordowanych Polaków[70]. Analogiczną wielkość podają Grzegorz Motyka[71] i Jan Kęsik[72].
Inni historycy i badacze szacują polskie ofiary rzezi wołyńskiej odpowiednio: Ryszard Torzecki – 30 000–40 000 osób[73], Aleksander Korman – 68 700 ofiar[74], Tadeusz A. Olszański – 60 000–80 000 ofiar[75], Józef Turowski – 60 000 ofiar[76], Wincenty Romanowski – 70 000 ofiar[77], Paweł Wieczorkiewicz – 40 000–70 000 ofiar[78].
W 2010 roku Ewa Siemaszko podwyższyła szacunki polskich ofiar rzezi wołyńskiej, włącznie z fazą pregenocydalną, do 60 tysięcy[79].
Liczba 50–60 tys. zamordowanych Polaków na Wołyniu jest obecnie (2006 rok) uznawana za najbardziej realną przez polskich historyków[80], z czego 15 tys. do lipca 1943, zaś 17 tys. w lipcu 1943. Duża grupa ludności polskiej szukała schronienia w miastach pod opieką Niemców, ok. 5–7 tys. trafiło do partyzantki sowieckiej. Łączne straty ludności polskiej Wołynia obejmujące zabitych, rannych, deportowanych (i zamordowanych po aresztowaniu) przez NKWD w latach 1939–1941 na Syberię i do Kazachstanu (ok. 45 tys. ludzi)[81], zamordowanych przez NKWD w więzieniach w Łucku, Równem i pomniejszych w czerwcu 1941 (po agresji III Rzeszy na ZSRR – p. ks. Władysław Bukowiński), wywiezionych na roboty do Niemiec (do czerwca 1943 – 25 tys. Polaków)[82], zamordowanych w czasie pacyfikacji przez policję niemiecką i uciekinierów wyniosły w okresie 1939–1945 około 150 tysięcy osób. Polskie podziemie (Okręgowy delegat rządu) w raporcie z 7 października 1943 r. (a więc po największej fali mordów) oceniało liczbę ludności polskiej na 170 tys. skupionej w 11 miastach powiatowych oraz w 25 bazach obronnych[83].
Część danych opracowanych przez Siemaszków jest podważana przez ukraińskiego krajoznawcę Jarosława Caruka, który na podstawie własnych badań w rejonie włodzimierskim twierdzi, że autorzy ci zawyżyli liczbę polskich ofiar o 1916 osób, zaś liczbę ofiar ukraińskich zaniżyli o 1184 osoby[84]. Ustalenia Caruka są kwestionowane przez polskich świadków[85]. Grzegorz Hryciuk krytykuje je za ślady zbyt daleko posuniętego „literackiego talentu autora”[86], Grzegorz Motyka wskazuje na przypisywanie Polakom przez Caruka zbrodni niemieckich[87]. Liczb podawanych przez Jarosława Caruka nikt nie weryfikował[88].
Na obszarze województw lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego w analogicznych napadach zginęło od 20–25 tys.[89] do ok. 70 tys.[90] Polaków, w województwach poleskim i lubelskim 10–20 tys.[91] – w sumie wraz z wołyńskim ofiarami czystek etnicznych padło według różnych źródeł 80–100 tys. (Ryszard Torzecki)[92], około 100 tys. (Grzegorz Motyka)[93], 120 tys. (Czesław Partacz)[28], bądź nieco ponad 130 tys. (Ewa Siemaszko)[94] osób narodowości polskiej. Łączną liczbę Ukraińców, którzy zginęli w wyniku polskich działań na tym samym terenie, Grzegorz Motyka szacuje na 10–15 tys. osób[95].
Ryszard Szawłowski w artykule Genocidum atrox, publikowanym również jako Trzy ludobójstwa[96] postawił tezę o równoważności zbrodni dokonanych przez III Rzeszę, ZSRR i nacjonalistów ukraińskich, przy nadaniu zbrodniom ukraińskim klasyfikacji wyższej od zbrodni niemieckich i sowieckich, oraz o przyznaniu temu mordowi specjalnej kwalifikowanej formy ludobójstwa określanej terminem łacińskim Genocidum atrox (ludobójstwo straszne, okrutne)[97].
Śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych przez ukraińskich nacjonalistów na ludności polskiej Wołynia i Podola prowadzą obecnie terenowe oddziały Instytutu Pamięci Narodowej[98].
Oddziałowa Komisja ŚZPNP w Rzeszowie prowadzi „śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej zamieszkałej na terenie pow. przemyskiego w latach 1944–1948”[99].
Ofiary innych narodowości
Nacjonaliści ukraińscy mordowali także Żydów i Ukraińców nieprzychylnych UPA i pomagających Polakom oraz likwidowali kolaborantów z okresu pierwszej okupacji sowieckiej 1939–1941. Wiele ofiar było też wśród osób z małżeństw mieszanych. Według wyliczeń Siemaszków na Wołyniu w latach 1941–1945 z rąk nacjonalistów ukraińskich zginęło 846 lub 847 Ukraińców, 1210 Żydów, 342 Czechów, 135 lub 136 Rosjan i 70 osób jeszcze innej narodowości[100]. Są to jednak dane dalece niepełne.
...partyzanci lojalni wobec OUN Bandery wymordowali dziesiątki tysięcy ukraińskich rodaków, podejrzanych o powiązania z Borowcem bądź Melnykiem. Choć nikt jeszcze nie zbadał tej kwestii, prawdopodobnie w 1943 r. UPA wymordowała równie wielu Ukraińców co Polaków[101].
Natomiast w działaniach odwetowych strony polskiej według Grzegorza Motyki na Wołyniu zginęło ok. 2–3 tysięcy Ukraińców[102]. Grzegorz Hryciuk szacuje tę wielkość na 2–2,2 tys. osób[72], Wołodymyr Serhijczuk mówi ogólnie o „kilku tysiącach”[103].
Ofiarami czystki etnicznej była również niewielka społeczność polskich Ormian w Galicji, mordowanych za przywiązanie do polskości (pamiętano, że arcybiskup ormiański Józef Teodorowicz zdecydowanie opowiadał się za przynależnością Lwowa do Polski). W dniach 19-21 kwietnia 1944 r. w Kutach nad Czeremoszem na Pokuciu (zwanych małą stolicą Ormian polskich) zamordowano ok. 500 polskich Ormian i Polaków[104].
Straty materialne
Oprócz dużej liczby ofiar, antypolskie akcje nacjonalistów ukraińskich i miejscowej ludności ukraińskiej doprowadziły do olbrzymich strat materialnych na Wołyniu.
W wyniku bezpośrednich działań wojennych zniszczeniu uległ niewielki procent tzw. substancji zabytkowej. Największych zniszczeń doznała ona w okresie rzezi ludności polskiej przez Ukraińców, zwłaszcza na Wołyniu. Kościoły często były ostatnimi miejscami, w których chronili się Polacy. W wyniku wyjątkowego okrucieństwa ukraińskich morderców, stawały się one ich grobami. Nienawiść, złość i wandalizm były w ostateczności czynnikiem najbardziej niszczącym dziedzictwo kulturowe tych ziem[105]
Zdołano ustalić, że tylko na samym Wołyniu (bez obszaru Małopolski Wschodniej) z ogólnej liczby 1150 wiejskich osad polskich, w których znajdowało się 31 tys. zagród, oddziały ukraińskie zniszczyły 1048 osiedli i 26 167 zagród[106]. Ponadto z 252 wołyńskich kościołów i kaplic zniszczone zostały 103 obiekty[107].
Już 16 października 1943 r. dowódcy Okręgu Wojskowego UPA Turiw nakazywali swoim oddziałom blokady gospodarcze miast, tak aby zabrakło w nich chleba dla uchodźców i usuwanie śladów polskości poprzez rozbieranie bądź palenie domów. Dalsze usuwanie materialnych przejawów obecności Polaków na Wołyniu było przeprowadzane zgodnie z rozkazem OUN z 2 lutego 1944 r.[108][109]
[...] 7. Likwidować ślady polskości [...].
a) Zniszczyć wszystkie ściany kościołów i innych polskich budynków kultowych,
b) Zniszczyć drzewa przy zabudowaniach tak, aby nie pozostały nawet ślady, że tam kiedykolwiek ktoś żył, ale nie niszczyć drzew owocowych przy drogach,
c) do 21 XI 1944 roku zniszczyć wszystkie polskie chaty, w których poprzednio mieszkali Polacy [...]. Zwraca się uwagę raz jeszcze na to, że jeżeli cokolwiek polskiego pozostanie, to Polacy będą mieli pretensje do naszych ziem.
Postój, 9.02. [19] 44 r. Mandriwny
Rzeź wołyńska a służby specjalne ZSRR
Wspólne ustalenia podczas konferencji naukowych z udziałem polskich i ukraińskich historyków w 1999 r. doprowadziły do konkluzji, że sowieckie służby specjalne (NKWD i GRU) przyczyniały się do podsycania i rozwijania antagonizmów polsko-ukraińskich[110][111][112][113]. Uznano, że zakres zaangażowania sowieckich służb specjalnych i hipotezy w tym zakresie są jednak nie do rozstrzygnięcia bez dostępu do dokumentacji tych służb, znajdującej się w utajnionych zbiorach specjalnych Federacji Rosyjskiej[114].
Teza o podsycaniu wzajemnych stosunków polsko-ukraińskich przez Sowietów jest kwestionowana przez Grzegorza Hryciuka, który nie widzi możliwości prowokacji sowieckiej czy niemieckiej przy podejmowaniu decyzji o czystce etnicznej[115]. Także według ostatnich stwierdzeń (2011) Grzegorza Motyki hipotezę o prowokacji sowieckiej przy podejmowaniu decyzji o czystce etnicznej należy stanowczo odrzucić. Nie ma żadnego udokumentowanego przypadku napadu przebranych za UPA enkawudzistów na jakąkolwiek polską wieś[116]. Również prokurator Piotr Zając z departamentu Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu uważa, że rozkaz eksterminacji zapadł w środowiskach przywódczych OUN-UPA, a kolejnymi pozostałymi determinującymi ludobójstwo był: masowy udział zaagitowanych chłopów ukraińskich w rzeziach i ukraiński nacjonalizm. Jak zauważył Timothy Snyder, podobna sytuacja społecznościowa i historyczna była na terenie obecnej Białorusi, tam jednak nie doszło do czystek na Polakach. Różnicę stanowiła ideologia nacjonalistyczna, która była nierozpowszechniona wśród Białorusinów[117].
Upamiętnienie
7 lipca 2016 Senat RP przyjął uchwałę w sprawie oddania hołdu ofiarom ludobójstwa dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich na obywatelach II Rzeczypospolitej w latach 1939–1945.
9 lipca 2016 uczestniczący w szczycie NATO w Warszawie prezydent Ukrainy Petro Poroszenko złożył przed stołecznym Pomnikiem Rzezi Wołyńskiej hołd ofiarom tego wydarzenia[118][119][120], klękając przed monumentem[121][122].
22 lipca 2016 Sejm RP – w trybie uchwały – ustanowił 11 lipca „Narodowym Dniem Pamięci Ofiar Ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach II RP”. Sejm oddał w niej hołd wszystkim obywatelom II Rzeczypospolitej zamordowanym przez ukraińskich nacjonalistów w latach 1943–1945[123][124].
Zaprzeczanie odpowiedzialności za zbrodnie
W październiku 1943 kierownictwo OUN-B odnosząc się do rzezi wołyńskiej ogłosiło, że „ani naród ukraiński, ani Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów” nie mają z masowymi zbrodniami nic wspólnego. „Wydarzenia, które miały miejsce w ostatnich miesiącach na ukraińskich ziemiach”, nazwano obopólną „rzeźnią”, w której brali udział ludzie działający w obcym interesie – niemieckim i sowieckim. Winą za wybuch tych wydarzeń obarczono Polaków, wskazując na cztery przyczyny:
- napięte stosunki między Ukraińcami a Polakami z powodu polityki narodowościowej II RP;
- „niszczenie Ukraińców” przez Polaków na Chełmszczyźnie (zob. ukrainizacja ziemi chełmskiej);
- wspomaganie przez Polaków okupanta niemieckiego i partyzantki sowieckiej;
- „systematyczne pogromy” Ukraińców przez Polaków służących w niemieckiej policji.
Według Krzysztofa Łady przedstawiona przez OUN-B interpretacja weszła do kanonu usprawiedliwień rzezi wołyńskiej i była powielana w wielu publikacjach po II wojnie światowej[125].
Stosunek historyków ukraińskich do rzezi wołyńskiej
W okresie istnienia ZSRR historycy działający w Ukraińskiej SRR nie mogli prowadzić rzetelnych badań nad działalnością UPA z powodu przemilczania jej udziału w walce z III Rzeszą; podobnie sytuacja wyglądała w odniesieniu do badań nad działalnością AK. W związku z tym faktem, zdaniem Ihora Iljuszyna, historiografia niepodległej Ukrainy odziedziczyła po wymienionej epoce zniekształcony obraz obydwu formacji[88].
17 lutego 2003 roku we Lwowie odbyło się spotkanie tzw. „okrągłego stołu”, które zgromadziło najważniejszych ukraińskich historyków i działaczy społecznych. Podczas obrad na tym spotkaniu ogłoszono, że: „podstawowymi winowajcami ukraińsko-polskiej wojny w tym czasie był przedwojenny rząd totalitarnej Polski, który stosował etniczne czystki przeciwko Ukraińcom i na zwolnionych ziemiach prowadził politykę kolonizacyjną” (zob. Akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku), a także „swoją negatywną rolę odegrał polski rząd emigracyjny w Londynie, który jako wstępny warunek strony polskiej w rozmowach ze strona ukraińską wysunął nie do przyjęcia wymóg uznania Polski w granicach do 1939”[29]. Z taką interpretacją faktów nie zgodził się Władysław Filar, który określił taki punkt widzenia ukraińskich uczonych jako „płytki merytorycznie, odbiegający od prawdy historycznej”, a nazywanie przez nich ówczesnych wydarzeń na Wołyniu mianem „ukraińsko-polskiej wojny”, uznał jednoznacznie za błędne, pisząc: „To nie były walki polsko-ukraińskie, a rzeź bezbronnych i niewinnych ludzi, to eksterminacja ludności polskiej”. Władysław Filar zarzucił także „wybielanie” faktów konkretnym ukraińskim historykom, m.in.: Lwu Szankowskiemu i Petro Poticznemu[29]. Zdaniem Filara podobną postawę prezentuje także Jarosław Pełenski[126].
Bezpośrednio przed obchodami 60. rocznicy rzezi wołyńskiej na Ukrainie został wydany list otwarty podpisany przez grupę intelektualistów ukraińskich, w którym zwrócili się oni z prośbą o wybaczenie do Polaków, „których losy zniszczył ukraiński oręż”[88]. Rok wcześniej ukraiński historyk i polityk Wołodymyr Łytwyn w swojej pracy Tysiacza rokiw susidstwa i wzajemodiji, prawdopodobnie jako pierwszy polityk ukraiński, zgodził się na przedstawienie wydarzeń rzezi wołyńskiej jako akcji noszącej cechy „czystki etnicznej”[88].
Zdaniem Ihora Iljuszyna we współczesnej historiografii ukraińskiej nadal spotyka się autorów, którzy opisując stosunki polsko-ukraińskie w czasie II wojny światowej ujmują zagadnienie jednostronnie antypolsko; Iljuszyn wymienia wśród nich Wołodymyra Serhijczuka oraz Andrija Bolanowskiego[88]. Autor ten podkreśla również, iż w historiografii ukraińskiej zauważalne są także prace wartościowe, cechujące się bardziej wyważoną i głębszą interpretacją, chociaż nadal nacechowaną patriotycznie. Wymienia tu publikacje Jarosława Isajewycza, Jarosława Hrycaka, Feodosija Steblija, Walerija Smolija i Bohdana Hudia[88].
Jarosław Hrycak określił w 2004 rzeź wołyńską jako „chrzest bojowy” UPA, równocześnie zaś zbrodnię wojenną i działanie absurdalne z punktu widzenia polityczno-militarnego[88].
Według Grzegorza Motyki publikacje ukraińskie poświęcone tematyce UPA skupiają się na jej walce z ZSRR i Niemcami hitlerowskimi, marginalizując problem stosunku tej organizacji do Polaków[127].
Zobacz też
Massaker in Wolhynien und Ostgalizien
Mit Massaker in Wolhynien und Ostgalizien (auch: Wolhynien-Massaker[1], Massaker von Wolhynien[2], poln. Rzeź wołyńska, ukr. Волинська трагедія) werden Massaker an der überwiegend polnischen zivilen Bevölkerung der ehemaligen polnischen Ostgebiete durch die Ukrainische Aufständische Armee (UPA) während des Zweiten Weltkrieges bezeichnet. Die Massaker in Wolhynien und Ostgalizien stehen im direkten Zusammenhang mit der nationalistischen Politik der Organisation Ukrainischer Nationalisten (OUN) und ihres militärischen Armes, der UPA, welche die Eliminierung der nicht-ukrainischen Bevölkerung zugunsten eines zukünftigen rein ukrainischen Staates anstrebte.[3] Die vom Februar 1943 bis zum April 1944 durchgeführten Massaker an der polnischen Zivilbevölkerung durch die UPA in den im deutschen Machtbereich liegenden Gebieten Polens und der Ukraine nahmen Formen ethnischer Säuberungen an.[4][5][6][7] Bei den Massakern wurden annähernd 100.000 Polen von ukrainischen Nationalisten ermordet.[8][9][10] Aber auch Ukrainer und andere ortsansässige ethnische Gruppen sowie Flüchtlinge waren betroffen.
Vorgeschichte[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
Galizien und Wolhynien, im Mittelalter Teile des Fürstentums Halytsch-Wolhynien, standen seit dem Ende des 14. Jahrhunderts unter der Herrschaft des Königreichs Polen und des Großfürstentums Litauen, bzw. mit der Vereinigung beider Länder und der Begründung der polnisch-litauischen Adelsrepublik in der Lubliner Union 1569 unter der Polen-Litauens. Erst mit den Teilungen Polens im 18. Jahrhundert wurden beide Gebiete herrschaftlich getrennt. Galizien fiel an die Habsburgermonarchie, Wolhynien an das Russische Reich.
Ostgalizien und Wolhynien in der Zweiten Polnischen Republik
Die Niederlage der Mittelmächte im Ersten Weltkrieg und die damit verbundene Auflösung Österreich-Ungarns versuchten sowohl Ukrainer als auch Polen zur Bildung von Nationalstaaten zu nutzen. Dem am 14. November 1918 zum polnischen Staatschef ernannten Józef Piłsudski (1867–1935) hatte zunächst die Errichtung einer von der Ostsee bis zum Schwarzen Meer reichenden, Międzymorze (poln. für „Zwischenmeerland“) genannten slawischen Konföderation vorgeschwebt, die de facto eine Erneuerung der alten polnisch-litauischen Adelsrepublik gewesen wäre. Die miteinander konkurrierenden Nationalismen der slawischen Völker ließen dieses Projekt jedoch schon früh scheitern und es kam schließlich zur Errichtung eines polnischen Nationalstaates, dessen Ostgrenze zunächst noch nicht feststand und dessen Gebietsansprüche sich hier mit denen der Ukrainer und der sich formierenden Sowjetunion kreuzten.[11]
In Galizien, wo sich die nationalukrainischen Kräfte wesentlich früher organisiert hatten und die Nationsbildung weiter fortgeschritten war als im russisch beherrschten Teil der Ukraine, war am 13. November 1918 eine Westukrainische Volksrepublik (ukr.: Західноукраїнська Народна Республіка, Sachidno-Ukrajinska Narodna Respublika; SUNR) mit Lemberg als Hauptstadt proklamiert worden. Politisch nahezu völlig auf sich allein gestellt, vermochte sich diese im bald darauf ausbrechenden und bis Sommer 1919 andauernden Polnisch-Ukrainischen Krieg gegen die Zweite Polnische Republik militärisch allerdings nicht zu behaupten. Auch in dem zu Russland gehörenden Teil der Ukraine scheiterte die Bildung eines ukrainischen Nationalstaates im Zuge der Ereignisse des Russischen Bürgerkrieges, des Ukrainisch-Sowjetischen und des Polnisch-Sowjetischen Krieges. Am 18. März 1921 wurde mit der Unterzeichnung des Friedensvertrags von Riga die Ostgrenze Polens neu definiert und die Gebiete östlich des Bug, die nicht mehrheitlich von Polen bewohnt waren, zu Teilen der Zweiten Polnischen Republik gemacht.[12]
Der sich fortan in den Grenzen des polnischen Staates befindliche Westteil Wolhyniens umfasste rund 36.000 km², die Fläche Ostgaliziens rund 47.000 km². In Wolhynien lebten damals rund 2,3 Millionen Menschen, von denen aber nur etwa 350.000 bzw. knapp 17 % der Gesamtbevölkerung Polen waren. 70 % der Bevölkerung waren Ukrainer, 10 % Juden. Ganz ähnlich war die ethnische Situation auch in Ostgalizien, dessen polnischer Bevölkerungsteil mit 25 % zwar etwas größer war, wo auf die Ukrainer aber dennoch 64 % der Gesamtbevölkerung entfielen und der jüdische Bevölkerungsanteil ebenfalls 10 % betrug.[13] Die polnische Regierung versuchte dieses numerische Ungleichgewicht „mit einer gezielten Boden- und Siedlungspolitik“ auszugleichen, indem sie polnische Bauern in beiden Gebieten ansiedelte.[14] Diesen wurden Teile des polnischen Großgrundbesitzes übereignet und finanzielle Unterstützungen gewährt. Obwohl auch ukrainische Bauern von der Aufteilung polnischen Großgrundbesitzes profitierten, sorgten die übrigen Maßnahmen der polnischen Regierung, wie die Einführung der polnischen Sprache im orthodoxen Gottesdienst, die Beschneidung des ukrainischen Schulwesens, die Unterdrückung politischer Regungen und die Verhaftung zahlreicher Aktivisten, bei den Ukrainern für steigendes Unbehagen und Hass.[15]
Die Ukrainer Galiziens gingen schon bald zu offenem Widerstand gegen die polnische Politik über, der sich in den zwanziger Jahren zu einem regelrechten Kleinkrieg auswuchs, bei dem polnische Gutshöfe verbrannt sowie Sabotageakte und Anschläge auf polnische Politiker verübt wurden. 1929 kam es in Wien zur Gründung der Organisation Ukrainischer Nationalisten (OUN), die vor allem unter der Jugend Galiziens zahlreiche Anhänger fand. Unter Oberst Jewhen Konowalez (1891–1938) wurde sie zu einer disziplinierten militärischen Untergrundbewegung ausgebaut, die ab 1930 Terroranschläge auf polnische Einrichtungen, Beamte und Gutsbesitzer sowie Ukrainer, die mit den Polen zusammenarbeiteten, ausführte. Der polnische Staat reagierte darauf mit weiteren Verhaftungen und einer Verschärfung seiner Nationalitätenpolitik. Die polnische Politik gegenüber den Ukrainern und anderen Minderheiten, die „im ganzen gesehen assimilatorisch und repressiv“ war, vermochte aber auf diese Weise bis zum Beginn des Zweiten Weltkrieges weder die polnische Vorherrschaft zu festigen, noch die ukrainische Mehrheitsbevölkerung zu loyalen und in die polnische Republik integrierten Staatsbürgern zu machen.[16]
Die Sowjetherrschaft
Nach dem Überfall auf Polen 1939 wurde die Zweite Polnische Republik gemäß den im geheimen Zusatzprotokoll des Deutsch-sowjetischen Nichtangriffspakts abgesteckten Interessensphären in Ostmitteleuropa aufgeteilt. Ostgalizien und Wolhynien fielen wie die übrigen Woiwodschaften Ostpolens der sowjetischen Besatzung anheim. Die „neugewonnenen“ Gebiete wurden konsequent in das Sowjetsystem integriert. Die wichtigsten Wirtschaftszweige wurden verstaatlicht, die Exponenten der alten Eliten verhaftet und deportiert. Da diese Maßnahmen überwiegend Polen betrafen und die ukrainischen Bauern zunächst von der Enteignung und Aufteilung polnischen Großgrundbesitzes profitierten, wurde den Sowjets vonseiten der Ukrainer anfangs durchaus auch Sympathie entgegengebracht. Die 1940 einsetzende Kollektivierung der Landwirtschaft und die rigorose Unterdrückung aller ukrainischen nationalstaatlichen Bestrebungen sorgten jedoch auch hier für einen Stimmungsumschwung und zunehmende Desillusionierung bei breiten Bevölkerungskreisen. Die nationale ukrainische Intelligenz setzte ihre Hoffnungen bald verstärkt auf die OUN, die es als einzige antisowjetische Kraft geschafft hatte, im Untergrund weiter zu bestehen. Sie hatte sich allerdings nach 1933 immer stärker auf das nationalsozialistische Deutschland ausgerichtet und nach der Ermordung ihres Leiters Jewhen Konowalez 1940 in „Melnykisten“ und „Banderisten“ gespalten. Bei ersteren, als OUN-M bezeichnet, handelte es sich um die zumeist aus Emigranten bestehenden Anhänger von Oberst Andrij Melnyk (1890–1964), bei letzteren, als OUN-B bezeichnet, um die Anhänger Stepan Banderas (1909–1959), die ihre Basis in Galizien hatten und den bewaffneten Kampf für die Eigenstaatlichkeit der Ukrainer befürworteten.[17]
Die Zeit der deutschen Besatzung
Mit dem deutschen Angriff auf die Sowjetunion im Juni 1941 wechselten beide Gebiete abermals den Besatzer. Bis zur „Befreiung“ durch die Rote Armee im September 1944 befanden sich Ostgalizien als Teil des Generalgouvernements und Wolhynien als Teil des Reichskommissariats Ukraine unter deutscher Herrschaft. Nach den Erfahrungen der kurzen Sowjetherrschaft weckte der deutsche Einmarsch bei nicht wenigen Ukrainern zunächst Hoffnungen auf eine Besserung der Lage. Nicht wenige Angehörige der national eingestellten ukrainischen Intelligenz sahen in den Deutschen ihre Befreier und meinten, die Verwirklichung ihres Traumes von der ukrainischen Eigenstaatlichkeit stehe nun unmittelbar bevor. Zwei von der OUN aufgestellte Militäreinheiten mit den Bezeichnungen Roland und Nachtigall waren mit der Wehrmacht in die Ukraine einmarschiert, und bereits am 30. Juni 1941 proklamierten Mitglieder der OUN-B in Lemberg einen unabhängigen ukrainischen Staat. Deutscherseits reagierte man auf diese Proklamation jedoch mit der Verhaftung Banderas und seiner Mitkämpfer und ihrer Einweisung ins KZ Sachsenhausen. Trotz dieser Maßnahme kam es in der Folgezeit aufgrund der weitgehenden Zurückhaltung der deutschen Besatzungsmacht auf vielen Ebenen zu einer relativ guten Zusammenarbeit mit den Ukrainern. Diese nutzten die ihnen gebotenen Freiräume für vielfältige national-kulturelle Aktivitäten, belebten ihr Schulwesen neu und schafften es besonders in Ostgalizien, zahlreiche Posten in der Lokalverwaltung und in den von den Deutschen aufgestellten ukrainischen Hilfspolizeieinheiten zu besetzen. Die Bezeichnungen für diese aus Einheimischen rekrutierten Einheiten variierten. Im Süden der deutsch besetzten Sowjetunion sprach man meist von Hilfspolizei, im Heeresgebiet Mitte hingegen von Ordnungsdienst. Nachdem sich die Polizeiorganisation (und hier vor allem die Dienststellen der Ordnungspolizei) vollständig in den besetzten Ostgebieten etabliert hatte, ging die Hilfspolizei, nun offiziell Schutzmannschaft genannt, in den Kompetenzbereich des SS- und Polizeiapparates über.[18] Als Angehörige letzterer waren Ukrainer hier auch von Anfang an in die Vernichtung der Juden als einer der tragenden ethnischen Gruppen des Landes involviert.[19]
Trotz der Bereitschaft vieler Ukrainer zur Kollaboration wurden diese von den Deutschen dennoch nie als gleichberechtigte Partner angesehen. Der Reichskommissar der Ukraine, Erich Koch (1896–1986), machte im August 1942 keinen Hehl daraus, welche Rolle den Ukrainern im von den Deutschen beherrschten „Osten“ zugedacht war:
„Es gibt keine freie Ukraine. Das Ziel unserer Arbeit muß sein, daß die Ukrainer für Deutschland arbeiten und nicht, daß wir das Volk hier beglücken. Die Ukraine hat das zu liefern, was Deutschland fehlt. Diese Aufgabe muß ohne Rücksicht auf Verluste durchgeführt werden … Für die … Deutschen im Reichskommissariat ist … maßgebend, daß wir es mit einem Volk zu tun haben, das in jeder Hinsicht minderwertig ist …[20]“
Die von den Deutschen durchgeführten Requirierungen, die Beibehaltung der den Ukrainern verhassten Kolchosen, die nun für die deutsche Kriegswirtschaft zu arbeiten hatten, die massive Zwangsrekrutierung von Ukrainern als Ostarbeiter und ihre Verschleppung ins Reichsgebiet sowie die Verhaftungen und auch Erschießungen von Funktionären und Angehörigen beider OUN-Fraktionen ließen ukrainischerseits die Bereitschaft zur weiteren Zusammenarbeit mit den Deutschen im Reichskommissariat rasch absinken. Bereits im Frühjahr 1942 kam es durch Taras Borowez (1908–1981), einen langjährigen ukrainischen Untergrundkämpfer, in Polesien und Wolhynien zur Aufstellung von Kampfeinheiten, die sich „Ukrainische Aufstandsarmee“ (UPA) nannten und sich aus desertierten ukrainischen Hilfspolizisten, zwangsverpflichteten ukrainischen Jugendlichen, aber auch ehemaligen Angehörigen der Roten Armee rekrutierten. Ende 1942 unterstellte sich die UPA, die anfangs zu beiden Flügeln der OUN Beziehungen unterhalten hatte, dem radikaleren Bandera-Flügel der OUN, der seinerseits ebenfalls mit der Aufstellung von Kampfeinheiten begonnen hatte. Bis Mitte 1943 errang die OUN-B sukzessive die Kontrolle über alle anderen noch bestehenden bewaffneten ukrainischen Einheiten in der nordwestlichen Ukraine.[21] Zu diesem Zeitpunkt hatte die OUN-B bereits klar gegen die Deutschen Stellung bezogen, und in einem Flugblatt vom Februar 1943 schärfte sie ihren Mitgliedern ein, dass sich „[d]ie Ukraine … gegenwärtig zwischen Hammer und Amboß zweier feindlicher Imperialisten, Moskaus und Berlins [befindet]“[22] Daraus wurde als „unwiderrufliche Forderung für das ukrainische Volk … der Kampf gegen beide Imperialismen“ abgeleitet[22].
Während vonseiten der OUN/UPA im Reichskommissariat Ukraine bereits Ende 1942/Anfang 1943 mit einem Untergrundkrieg begonnen wurde, der sich aber primär gegen die hier aktiven sowjetischen Partisaneneinheiten und erst in zweiter Linie gegen deutsche Einrichtungen und Streitkräfte richtete, blieb das ukrainisch-deutsche Verhältnis in Ostgalizien noch längere Zeit ungetrübt. Sichtbares Zeichen dafür war, dass es den Deutschen hier noch 1943 gelang, rund 80.000 ukrainische Freiwillige anzuwerben, von denen etwa 17.000 in die ab Mitte des Jahres aufgestellte 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (galizische Nr. 1) übernommen wurden.[23]
Die Massaker
Verlauf der Massaker
Bereits im Vorfeld kam es seit Herbst 1939 von ukrainischer Seite zu Angriffen auf Polen, die sich in den folgenden Jahren intensivierten.[24] 1942/1943 erstarkte schließlich in Kreisen der OUN/UPA der Wille zur Vernichtung der polnischen Bevölkerung als solcher.[25][26] Am 9. Februar 1943 attackierte die UPA, angeführt von Hryhory Perehyniak, die Siedlung Parośla in der Region Sarny, was als erstes organisiertes Massaker gilt.[27] Die folgenden Massaker fanden im März 1943 überwiegend in den Regionen Kostopil und Sarny und im April 1943 in den Gegenden von Kremenez, Riwne, Dubno und Luzk statt: Allein zwischen Ende März und Anfang April 1943 wurden 7000 unbewaffnete Männer, Frauen und Kinder von der UPA ermordet.[28][29] In Lipniki bei Kostopil wurden im März 1943 mindestens 179 Personen unter dem Kommando von Iwan Lytwyntschuk durch die UPA massakriert. In der Nacht vom 22. zum 23. April 1943 kamen beim Niederbrennen des Dorfes Janowa Dolina 600 Polen ums Leben.[30] Im Mai 1943 breiteten sich die Massaker in Dubień, Zdołbunów und Sarny aus, im Juni 1943 ereigneten sie sich größtenteils in den Gegenden von Luzk und Zdołbunów.[31]
Ihren Höhepunkt fanden die Massaker im Juli und August 1943. Der Befehlshaber der Gruppe UPA-Nord, Dmytro Kljatschkiwskyj, erklärte 1943 in einer Direktive die Liquidierung aller „polnischen Elemente“ zum Ziel.[32] Zwar sollten zunächst nur alle männlichen polnischen Bewohner dieser Gebiete im Alter zwischen 16 und 60 Jahre ermordet werden[33][34], die Opfer der Massaker waren jedoch überwiegend polnische Frauen und Kinder.[35] Die Ukrainer hofften, durch die Beseitigung der Polen ihren künftigen Anspruch auf Wolhynien untermauern zu können.[1] Zudem galten die Ausschreitungen als Racheakt für Massaker seitens polnischer Nationalisten gegenüber ukrainischen Zivilisten, welche sich 1942 ereignet hatten.[36]
Zwischen 1942 und Kriegsende wurden allein in Wolhynien schätzungsweise 50.000–60.000 Polen,[37] unter Einschluss der übrigen Gebiete der Ukraine möglicherweise bis zu 100.000[38][1]–300.000[39][40] von ukrainischen Nationalisten getötet und 485.000 zur Flucht gezwungen.[41] Ihren Höhepunkt erreichten die Massaker am „Blutigen Sonntag“, dem 11. Juli 1943, an dem 99 Dörfer angegriffen wurden.[1]
Diese Massaker an der polnischen Bevölkerung, die polnischerseits als „Wolhynische Gemetzel“ (rzeź wołyńska), ukrainischerseits als „Wolhynische Tragödie“ (Волинська трагедія) bezeichnet werden, fanden ohne Rücksicht auf Alter und Geschlecht, teilweise zumindest unter Duldung der deutschen Besatzungsmacht, statt (vgl. dazu beispielsweise das Huta-Pieniacka-Massaker). Die Hauptverantwortung für den Terror lag bei der Bandera-OUN[1], doch trugen auch die Deutschen unmittelbar zur Konflikteskalation bei, indem sie sich z. B. bei der „Pazifikation“ der Dörfer mitunter als polnische oder ukrainische Partisanen ausgaben.[42] Auch die von den Deutschen organisierten und kontrollierten ukrainischen und polnischen Schutzmannschaften (militärisch organisierte Polizeihilfskräfte) griffen auf beiden Seiten in den Konflikt ein.
Methoden
Die Vorgehensweise der UPA war von größter Brutalität gekennzeichnet.[43][44] Bei den von der UPA begangenen Gräueltaten fanden nicht nur Feuerwaffen, sondern auch Äxte, Beile, Spieße, Messer und Heugabeln zur Ermordung der polnischen Bevölkerung Verwendung. Unabhängig von Alter und Geschlecht wurden die Opfer häufig zu Tode gefoltert, ganze Siedlungen in Brand gesteckt, die Ortschaften oftmals nachts oder im Morgengrauen überrumpelt, wie etwa während des Massakers in Janowa Dolina. Mehrfach kam es während katholischer Gottesdienste zu Überfällen auf Kirchen.[1][45][46] Der Historiker Norman Davies beschreibt im Buch No simple Victory wie ganze Dörfer niedergebrannt, katholische Priester mit Äxten zerhackt oder gekreuzigt und abgelegene Bauernhöfe von mit Messern und Heugabeln bewaffneten Gruppen angegriffen wurden. Man schnitt den Opfern die Kehlen durch, schwangere Frauen und Kinder wurden aufgespießt oder in Stücke geschnitten, Männer wurden aus dem Hinterhalt überfallen und ermordet.[47]
Im Morgengrauen des 30. August 1943 überfielen ukrainische Nationalisten das Dorf Ostrowka in Wolhynien. Der Überlebende Aleksander Pradun, der während der Massaker fast seine ganze Familie verlor, erinnert sich:
„Es ist kaum zu beschreiben: Alles schrie und weinte. Kinder, die unter den Leichen nach ihren Müttern suchten und erschossen wurden. Meine Mutter wollte, dass wir diesem Morden nicht länger zusehen. Sie drückte mich an sich – und dann schossen sie, erst auf meine Tante. Dann merkte ich, wie der Arm meiner Mutter erschlaffte – sie hatten sie getroffen. Ich lag regungslos da, um mich herum Totenstille. Und dann hörte ich die Ukrainer rufen: 'Die polnische Fresse liegt hier, besiegt!'“[46]
Ein weiterer Überlebender der Massaker, Zygmunt Maguza, berichtet von der Ermordung seiner Familie:
„Auf dem Tisch stand Brot. Oma hat es gebacken, dachte, dass wir vielleicht kommen. Die Tür in die Stube war angelehnt. Rechts sah ich den Opa liegen. Links Oma und Weronika. Ich guckte rein, der Opa hatte keinen Kopf mehr. Ich hob ihn an, da spritzte das Blut! Ich hatte nur ein Hemd und eine kurze Hose an, war barfuß. Oma hatte ein Schlafhemd an, jemand hatte sie mit der Axt von oben nach unten durchgetrennt. Daneben – die 11-jährige Weronika Stankiewicz. Sie war nicht nur erschossen worden, sondern auch von oben nach unten zerhackt.“[48]
Schutzzonen und Selbstverteidigungsbündnisse
Aufgrund der anhaltenden ukrainischen Angriffe bildeten sich zahlreiche Schutzzonen und Selbstverteidigungsbündnisse, um die polnische Zivilbevölkerung vor den Attacken der Ukrainer zu schützen.
Die polnische Zivilbevölkerung versuchte Zuflucht in größeren Siedlungen und in Wäldern zu finden, wo sie schließlich von der Polnischen Heimatarmee Unterstützung fand. In diesem Zuge organisierte man ein umfassendes Alarm- und Kommunikationssystem sowie Selbstverteidigungsbündnisse, die laut Anordnung des Oberst Kazimierz Damian Bąbiński vom 17. Mai 1943 den Schutz der polnischen Zivilbevölkerung als Ziel hatte, jedoch weder mit sowjetischen oder deutschen Einheiten kooperieren noch dieselben brutalen ukrainischen Tötungsmethoden anwenden sollte. Zu den ersten Schutzzonen zählten u. a. die Dörfer Jeziory, Szachy, Komary und Dubrowica. Weitere Schutzzonen wurden unter anderem in Beresteczko, Stara Huta, Lipniki, Ostrowsk, Powrosk, Worczyn und Zagaje errichtet. Häufig aber fielen vor allen Dingen die Bewohner der kleineren Zonen den Ukrainern zum Opfer, da sie es nicht mehr in die größeren Schutzzonen oder Städte schafften.[49]
Insgesamt formierten sich mehr als 100 Schutzzonen, von denen allerdings über 40 den ukrainischen Attacken nicht standhalten konnten, sodass deren Bewohner ermordet wurden. Als bekanntes Beispiel für ein Zentrum der Selbstverteidigung gilt die Ortschaft Huta Stepańska, die vom 16. bis zum 18. Juli 1943 angegriffen wurde und in der über 600 Polen von Ukrainern umgebracht wurden.[50]
Auch die Ortschaft Przebraże galt als bekannte Schutzzone, die anfänglich etwa 2000 und später mehr als 20.000 Personen eine Zuflucht bot. Sie entstand unmittelbar nach den Angriffen auf die Dörfer Taraż und Marianówka am 12. März 1943 durch 500 UPA-Soldaten im Landkreis Luzk. In Przebraże errichtete die Bevölkerung zahlreiche Schutzbunker, Barrikaden sowie Teiche zur Abschreckung der ukrainischen Angreifer, zudem bildeten sich sieben Infanterie- sowie eine Kavalleriekompanie von mehr als 100 Personen. Die zahlreichen ukrainischen Attacken konnte die Bevölkerung in Przebraże im Gegensatz zu vielen anderen Ortschaften weitestgehend zurückweisen.[51]
Racheakte
Angehörige der polnischen Heimatarmee (AK) reagierten auf die Massaker der UPA mit weiteren Vergeltungsaktionen an der ukrainischen Bevölkerung in Selbstverteidigungsverbünden.[1] Sie organisierte das Niederbrennen ganzer ukrainischer Dörfer sowie das Massakrieren der dort lebenden Einwohner. Die AK begründete diese Terrorkampagne, indem sie erklärte, dass sie Rache nehmen werde für ähnliche Massaker, die von den ukrainischen Nationalisten begangen wurden. Die Polnische Heimatarmee stiftete zudem zusammen mit der polnischen Polizei Polen dazu an, ihre ukrainischen Nachbarn anzugreifen und auszurauben. Die Situation eskalierte soweit, dass selbst sowjetische Behörden schockiert waren. Am 14. März 1945 informierten sowjetisch-ukrainische Behörden Moskau darüber, dass kürzlich Grenzpolizeieinheiten des NKWD Berichte erhalten hatten, nach denen polnische Regierungsorgane und Militäreinheiten die ukrainische Bevölkerung terrorisieren, an Massenmorden an Ukrainern teilnehmen, ihre Häuser oder gar ganze Dörfer niederbrennen und sie ihres Eigentums und ihres Viehbestands berauben würden.[52]
Den Vergeltungsaktionen an der ukrainischen Bevölkerung durch polnische Partisanen fielen je nach Schätzungen 10.000 – 12.000[53] Ukrainer zum Opfer.[54]
Nachwirkungen
Die Wahrnehmung des Massakers von Wolhynien ist in Polen und in der Ukraine unterschiedlich. Viele Polen betrachten die Ereignisse in Wolhynien als Völkermord. In der Ukraine überwiegt die Tendenz, die Tragödie von Wolhynien, ohne Schuldbekenntnis, in einen größeren Kontext der schwierigen polnisch-ukrainischen Beziehungen vor 1939 und während des Zweiten Weltkrieges einzuordnen. Dabei wird die UPA in der Ukraine vor allem im Zusammenhang mit dem Kampf um die Unabhängigkeit von den Sowjets gesehen. Die dunklen Seiten der Geschichte eines Teils der Mitglieder dieser Organisation sind in der Ukraine weniger bekannt.[55]
Am 11. Juli 2003 fand in Pawliwka eine Gedenkfeier zum 60. Jahrestag der Massaker statt, bei der die Präsidenten Polens und der Ukraine, Kwaśniewski und Kutschma, gemeinsam zur Versöhnung aufriefen.
In der Ukraine wurden aber auch danach immer wieder historisch umstrittene Personen öffentlich gewürdigt, was die polnisch-ukrainischen Beziehungen bis heute belastet. So rief etwa die ukrainische Stadt Ternopil 2011 zu einem Gedenkjahr für Dmytro Kljatschkiwskyj auf, der von polnischer und ausländischer Seite maßgeblich für die Eskalation des polnisch-ukrainischen Konflikts verantwortlich gemacht wird. Nachdem bereits 2007 dem umstrittenen Roman Schuchewytsch von Wiktor Juschtschenko der Ehrentitel „Held der Ukraine“ verliehen wurde, wurde auch Stepan Bandera Anfang 2010 postum mit diesem Titel geehrt.[56] Gegen diese Entscheidung protestierten unter anderem die polnische Regierung, das Simon Wiesenthal Center und das Europäische Parlament,[57] so dass diese Ernennung einige Zeit später durch den neuen Präsidenten Wiktor Janukowytsch wieder rückgängig gemacht wurde. Während die für die Massaker verantwortliche UPA hauptsächlich in der Westukraine nach wie vor glorifiziert wird, ist ihre Ablehnung im Osten und im Süden des Landes groß.[58][59]
In einem Beschluss zum Massaker, den das polnische Parlament am 12. Juli 2013 verabschiedete, wurden die Gewalttaten als „ethnische Säuberung mit Merkmalen eines Völkermordes“ verurteilt.[60]
Das ukrainische Parlament, die Werchowna Rada, dagegen erklärte im April 2015 die Mitglieder der Ukrainischen Aufständischen Armee offiziell zu Unabhängigkeitskämpfern.[61]
Laut dem polnischen Institut für Nationales Gedenken (IPN) weisen die Massaker in Wolhynien und Ostgalizien alle in der 1948 von der Generalvereinigung der Vereinten Nationen beschlossenen Konvention über die Verhütung und Bestrafung des Völkermordes beschriebenen Merkmale eines Genozids auf, der als eine Handlung definiert wird, „die in der Absicht begangen wird, eine nationale, ethnische, rassische oder religiöse Gruppe als solche ganz oder teilweise zu zerstören“.[62][63]
Dementsprechend stufte der Senat der Republik Polen die Massaker in seinem Beschluss vom 7. Juli 2016 als Völkermord ein,[64] und auch der Sejm bezeichnete die Ereignisse am 22. Juli 2016 als Völkermord.[65] Beides hatte kritische Stellungnahmen in der Ukraine zur Folge. Präsident Petro Poroschenko brachte sein Bedauern zum Ausdruck, und der Leiter des ukrainischen Instituts für Nationales Gedenken sah in dem Sejmbeschluss „ein Ergebnis der wachsenden anti-ukrainischen Hysterie“ in Polen.[66]
Anfang Januar 2017 wurde eine 2005 zum Gedenken an die in dem ehemaligen Dorf Guta Penjatzkaja in der Oblast Lemberg errichtete Gedenkstätte für die dort am 28. Februar 1944 ermordeten 600 bis 900 Polen und Juden durch Unbekannte gesprengt. Auf das Steinkreuz und die zwei Steinplatten der Gedenkstätte, die im Beisein der damaligen polnischen und ukrainischen Staatspräsidenten, Kaczyński und Janukowytsch, eingeweiht worden war, hatten die Täter die Flaggen der Ukraine, der UPA sowie SS-Runen gesprüht.[67] Das polnische Außenministerium forderte daraufhin eine Bestrafung der Täter[68], die die ukrainische Seite zusicherte.
Film[Bearbeiten
Der polnische Filmregisseur Wojciech Smarzowski arbeitete von 2014 bis 2016 an den Dreharbeiten zu dem Spielfilm Sommer 1943 – Das Ende der Unschuld (Wołyń), der die Massaker in Wolhynien thematisiert und im Anschluss an seine Aufführung beim Polnischen Spielfilmfestival in Gdynia im September 2016 in die polnischen Kinos gekommen ist.[69][70]
Literatur
- Grzegorz Hryciuk: Polen aus Wolhynien und Ostgalizien: Ermordung und Flucht. In: Detlef Brandes, Holm Sundhaussen und Stefan Troebst (Hrsg.): Lexikon der Vertreibungen. Deportation, Zwangsaussiedlung und ethnische Säuberung im Europa des 20. Jahrhunderts. Böhlau Verlag, Wien-Köln-Weimar 2010, ISBN 978-3-205-78407-4, S. 529–532.
- Andreas Kappeler: Kleine Geschichte der Ukraine. 2. aktualisierte Aufl., C.H. Beck, München 2000, ISBN 3-406-45971-4.
- Tadeusz Piotrowski: Genocide and Rescue in Wolyn: Recollections of the Ukrainian Nationalist Ethnic Cleansing Campaign Against the Poles During World War II. McFarland & Company, 2000, ISBN 978-0-7864-0773-6.
- Władysław Siemaszko und Ewa Siemaszko: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945 [Genocide committed by Ukrainian nationalists on the Polish population of Volhynia during World War II 1939–1945]. Borowiecky, Warschau 2000, ISBN 83-87689-34-3 (englischsprachige Rezension).
- Ярослав Радевич-Винницький: Кривава книга. Передрук видань 1919 та 1921 років. Відроджен
Czystka etniczna w województwach lwowskim, tarnopolskim i stanisławowskim[edytuj]
| Państwo | Polska (pod okupacją III Rzeszy) |
|---|---|
| Miejsce | województwo lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie |
| Data | 1944 |
| Liczba zabitych | 20 000-70 000[1] |
| Typ ataku | ludobójstwo |
| Sprawca | Ukraińska Powstańcza Armia ludność ukraińska |
Czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej – czystki etniczne ludności polskiej i jej eksterminacja o znamionach ludobójstwa, dokonana przez nacjonalistów ukraińskich na terenie województw tarnopolskiego, stanisławowskiego i lwowskiego II Rzeczypospolitej podczas okupacji wojskowej tych ziem przez III Rzeszę i ZSRR w latach 1943–1945. Zbrodni na Polakach dokonywały oddziały UPA, politycznie podporządkowane OUN-B[2], a następnie UHWR, pod naczelnym dowództwem Romana Szuchewycza[3], a także oddziały SKW, Służby Bezpieczeństwa OUN-B i ukraińska ludność cywilna. W kilku przypadkach doszło do współpracy pomiędzy wymienionymi wyżej formacjami a niemieckimi jednostkami policyjnymi, w których służyli Ukraińcy (Ukraińską Policją Pomocniczą i 4 pułkiem policji SS).
W konsekwencji według ustaleń historyków zostało zamordowanych od 20–25[4] do 30–40 tys.[5] Polaków, Ewa Siemaszko szacuje liczbę ofiar na 70 tys.[6] Około 300–400 tys. Polaków uciekło z terenów Małopolski Wschodniej wiosną i latem 1944 r.[7] w obawie przed mordami, a także by uchronić się przed powrotem okupacji sowieckiej i terroru NKWD[8], wobec wkroczenia w styczniu 1944 r. Armii Czerwonej na terytorium II Rzeczypospolitej[9] i zbliżającego się frontu sowiecko-niemieckiego.
Analogiczne morderstwa zostały przeprowadzone przez oddziały UPA pomiędzy kwietniem a grudniem 1943 na terenie województwa wołyńskiego.
Tło wydarzeń
W wyniku agresji Niemiec i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r., po okupacji całości terytorium II Rzeczypospolitej przez Wehrmacht i Armię Czerwoną i ustaleniu 28 września 1939 r. w pakcie o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski, tereny województw tarnopolskiego i stanisławowskiego oraz wschodnia część województwa lwowskiego z miastem Lwowem znalazły się pod okupacją ZSRR. Aby uzasadnić aneksję okupowanych terenów Polski, Sowieci przeprowadzili 22 października 1939 r. w atmosferze terroru fikcyjne wybory do lokalnego Zgromadzenia Ludowego. 27 października Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Ukrainy ogłosiło włączenie obszaru Małopolski Wschodniej w skład Ukraińskiej SRR, co potwierdziło Prezydium Rady Najwyższej 1 listopada 1939 r.[10]
Po ataku Niemiec na ZSRR, 30 czerwca 1941 roku we Lwowie działacze OUN-B ogłosili akt odnowienia państwa ukraińskiego. Niemcy, zaskoczeni ogłoszeniem niepodległości przez Ukraińców, już 5 lipca rozwiązali rząd Stećki, a wobec członków OUN-B zastosowali represje i aresztowania. Przywódca OUN-B Stepan Bandera i Jarosław Stećko po udzielonej we wrześniu 1941 ostatecznej odmowie odwołania deklaracji niepodległości Ukrainy zostali uwięzieni, a później osadzeni w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen[11], gdzie przebywali do jesieni 1944 r. Hitler zgodnie ze swoją polityką wschodnią traktował Ukrainę jako zaplecze materialne III Rzeszy i nie przewidywał istnienia tam administracji innej niż niemiecka. Głównym jego celem była eksploatacja gospodarcza, której podstawą były wysokie kontyngenty nakładane na ludność[12][13]. 1 sierpnia 1941 Adolf Hitler wcielił dekretem zajęte przez Wehrmacht tereny województw lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego do Generalnego Gubernatorstwa jako tzw. Dystrykt Galicja.
Po dwóch falach masowych aresztowań przez Gestapo działaczy OUN-B (w lipcu, a następnie od września do grudnia 1941)[14], OUN-B starała się obsadzić swoimi ludźmi urzędy, organizacje i przedsiębiorstwa. Po rozpoczęciu likwidacji gett i masowej zagłady ludności żydowskiej w Dystrykcie Galicja (początek 1942), Ukraińska Policja Pomocnicza współdziałała z SS i policją niemiecką przy obławach w gettach i konwojowaniu Żydów do załadunku przy transportach do obozów śmierci (głównie Belzec) lub miejsc egzekucji, również niejednokrotnie uczestnicząc w egzekucjach. W Holocauście zostało zamordowanych przez aparat przemocy III Rzeszy około 150 tys. Żydów na Wołyniu i 455 tys. w Małopolsce Wschodniej. Ludobójstwo dokonane publicznie przez niemieckiego okupanta na Żydach, było kolejnym – po masowych deportacjach, aresztowaniach i masowych morderstwach ludności Kresów Wschodnich dokonanych również publicznie w okresie okupacji sowieckiej 1939–1941 przez NKWD – dowodem na amoralność i „skuteczność” masowych prześladowań i zbrodni dokonywanych instytucjonalnie przez państwa-okupantów i skierowanych przeciw całym grupom narodowościowym lub społecznym. Stwarzało to w konsekwencji klimat społecznej obojętności dla przemocy, zbrodni i wreszcie zbrodni na skalę masową – ludobójstwa[15]. Zdaniem szeregu autorów (T. Snydera, J.P. Himki, P. Rudlinga, E. Siemaszko, W. Filara, Cz. Partacza, G. Motyki) Zagłada Żydów stała się dla ukraińskich nacjonalistów zachętą do usunięcia Polaków[16][17][18][19][12][20].
Rzeź wołyńska[edytuj | edytuj kod]
W 1943 r. OUN-B i Ukraińska Powstańcza Armia (przy aktywnym[21], częstym wsparciu miejscowej ludności ukraińskiej[22]) rozpoczęły na Wołyniu (włączonym wówczas do Komisariatu Rzeszy Ukraina) tzw. rzeź wołyńską – masową zbrodnię o znamionach ludobójstwa na Polakach[23][24][25]. Jej kulminacja przypadła na 11 lipca 1943, niedługo po wydaniu przez Dmytra Klaczkiwskiego tajnej dyrektywy dowództwa UPA-„Piwnicz” w sprawie przeprowadzenia wielkiej akcji likwidacji polskiej ludności męskiej w wieku od 16 do 60 lat[26]. W efekcie na Wołyniu zostało zamordowanych około 60 tys. Polaków, większość polskiej ludności uciekła z zagrożonych terenów wiejskich do miast, gdzie stacjonowały garnizony niemieckie, lub została wywieziona na roboty przymusowe do Rzeszy. Ludność polska na Wołyniu przetrwała jedynie w miastach oraz w kilku silnie bronionych bazach samoobrony (m.in. Przebraże)[27]. W tym czasie – do końca 1943 r. sąsiadujące z Wołyniem tereny Małopolski Wschodniej pozostawały bardziej spokojne.
Wiarygodnie brzmi hipoteza Grzegorza Motyki, że przynajmniej w części przypadków tak krwawy przebieg akcji był zamierzony, mordy bowiem miały przerazić Polaków, uniemożliwić im stworzenie efektywnej samoobrony i zmusić Ukraińców do walki do upadłego, bez możliwości odwrotu. Zdaje się to potwierdzać informacja zamieszczona w jednym ze sprawozdań podziemia polskiego, że ulotki wzywające do opuszczenia Wołynia pojawiły się tylko w powiecie dubieńskim i krzemienieckim[28].
Decyzja i rozkazy OUN oraz UPA o eksterminacji Polaków[edytuj | edytuj kod]
W sierpniu 1943 r. na III zjeździe OUN(B) delegacja wołyńska, krytykowana przez Mykołę Łebedia i Mychajłę Stepaniaka za „bandyckie działania przeciwko polskiej ludności”[29], zaproponowała ze swej strony powtórzenie rzezi z Wołynia w Małopolsce Wschodniej. Choć „w oficjalnych uchwałach kongresu nie zostało to odzwierciedlone”, zjazd usprawiedliwił wbrew krytyce działania UPA na Wołyniu, które zostały poparte przez całe Biuro Prowodu (Dmytro Majiwśkyj, Zynowij Matła, Roman Szuchewycz)[13]. Zdaniem Grzegorza Motyki zjazd podjął decyzję o wymordowaniu ludności polskiej w Małopolsce lub też, co bardziej prawdopodobne, pozostawił decyzję dowódcy UPA Romanowi Szuchewyczowi. Decyzje o rozpoczęciu „antypolskiej akcji” zapadły w grudniu 1943 r.[30] Motywem decyzji było przekonanie o nieuchronności konfliktu polsko-ukraińskiego o sporne ziemie po zakończeniu wojny i rozstrzygnięcie ich statusu terytorialnego przez międzynarodową konferencję pokojową, analogicznie do sytuacji po zakończeniu I wojny światowej. Aby uniemożliwić ewentualne plebiscyty ludności na terenach etnicznie mieszanych, zdecydowano się usunąć polską ludność z tych ziem[13][31].
W grudniu dokonano reorganizacji w siłach zbrojnych OUN-B: podjęto decyzję o przekształceniu UNS w UPA, na czele której w Małopolsce Wschodniej stanął Wasyl Sydor ps. „Szełest”, Dmytro Klaczkiwski objął dowództwo sił UPA na Wołyniu, a Komendantem Głównym UPA został Szuchewycz[30].
Najpóźniej w marcu 1944 r. Główne Dowództwo UPA wydało rozkaz wypędzania od kwietnia Polaków z Małopolski Wschodniej pod groźbą śmierci. W razie pozostania Polaków na miejscu polskich mężczyzn miano zabijać, a chaty i majątek palić. W praktyce ograniczenie to najczęściej nie było w ogóle przestrzegane i oddziały UPA mordowały także kobiety i dzieci, nieznany jest przypadek choćby upomnienia któregoś członka UPA z tego powodu[32][33]. W przypadku Małopolski Wschodniej masakry były z reguły poprzedzone zastraszaniem i wezwaniami[34] do opuszczenia miejsca zamieszkania przez Polaków pod groźbą śmierci. Wiele polskich rodzin zamieszkałych na tych terenach nie podporządkowało się tego typu wezwaniom, gdyż oznaczałoby to bezpowrotną utratę domostw i życiowego dorobku[35][36].
10 lipca 1944 Wasyl Sydor wydał rozkaz:
Rozkazuję nieustannie uderzać w Polaków aż do wyniszczenia ich do ostatniego z tych ziem. Kolejność antypolskich akcji: a) niszczenie siły bojowej wroga, b) aktywiści i agenci, c) akcje odwetowe. Formy: a) wspólna akcja oddziałów na skupiska Polaków, b) akcja niepokojąca pododdziałów, patroli itd. Tak jak poprzednio nie wolno likwidować kobiet i dzieci. W niektórych przypadkach wezwać Polaków do terminowego opuszczenia ziem ukraińskich[37]
Również w lipcu 1944 r. na zjeździe Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej dowódca UPA Roman Szuchewycz „Taras Czuprynka” przyznał, iż na Wołyniu miała miejsce „likwidacja ludności polskiej (...), która zakończyła się latem 1943 r.”, a w Galicji „dowództwo UPA wydało rozkaz wysiedlenia Polaków, jeśli sami się nie przesiedlą. Ataki są kontynuowane”. I dodał: „Tworzymy dla siebie wygodne pozycje, których nie można osiągnąć przy zielonych stołach [rozmów]. Nie damy siebie okłamać. Ukraińskie masy w naszych rękach”[38].
Mordy w Małopolsce Wschodniej[edytuj | edytuj kod]
Początki akcji przeciwko Polakom[edytuj | edytuj kod]
Od połowy 1943 r. zaczęły narastać wśród Ukraińców w Małopolsce Wschodniej nastroje antypolskie i oddolny nacisk na przeprowadzenie depolonizacji. Wstępem do niej była fala pojedynczych zabójstw, często osób o znaczącej pozycji w społeczności polskiej – przedstawicieli inteligencji, byłych wojskowych i policjantów, księży, leśników[39][40].
We wrześniu 1943 r. sytuacja uległa dalszemu pogorszeniu. Powszechne stały się morderstwa całych rodzin, nierzadko przeprowadzane ze szczególnym okrucieństwem[41]. Zaczęło dochodzić do mordów masowych, większość z nich była udziałem oddziałów UPA atakujących z terenu Wołynia. Jedną z pierwszych miejscowości zaatakowanych przez UPA była Netreba, położona niedaleko strzeżonej przez niemiecki Grenzschutz granicy Generalnego Gubernatorstwa z Komisariatem Rzeszy Ukraina[42]. 8 października 1943 r. przed całkowitym zniszczeniem wieś uratował oddział Grenzschutzu. Zginęło 17 Polaków. W wigilię, w Kruhowie w powiecie złoczowskim, upowcy udający kolędników zabili piętnastu Polaków, w tym dowódcę samoobrony oraz dwóch Ukraińców. W sumie w różnych napadach OUN w 1943 r. zginęło według różnych źródeł 1000[43]; 2000[44] lub blisko 3000[45] osób.
Ukraińskie podziemie zwalczało szczególnie Polaków w służbie leśnej, których traktowało jako przeszkodę w opanowaniu lasów. Na początku 1944 r. w sumie zostało zamordowanych 73 leśniczych i gajowych z żonami i dziećmi. Następny napad na leśniczówki miał miejsce nocą z 3 na 4 lutego 1944 r. w powiatach brodzkim, kamioneckim i sokalskim, gdy jednocześnie zaatakowano w 120 miejscach[43].
W nocy z 15 na 16 stycznia 1944 r. napadnięto Markową w powiecie podhajeckim. Mimo że sprawcy byli uzbrojeni w broń palną, mordowali siekierami. Zginęło 55 osób, w tym ks. Mikołaj Ferenc. 22 stycznia o godz. 19.00 około stu upowców przybyło saniami do wsi Buszcze (powiat brzeżański). Napastnicy rozeszli się grupami po domach i mordowali mieszkańców, zginęły 23 osoby, trzynaście było rannych[46].
Kulminacja mordów[edytuj | edytuj kod]
W lutym 1944 Armia Czerwona spychająca wojska niemieckie na zachód dotarła do Zbrucza – granicy II Rzeczypospolitej. Był to czynnik, który w głównej mierze zadecydował o rozpoczęciu masowej eksterminacji. Lwowska AK przechwyciła w tym czasie rozkaz UPA nakazujący:
Wobec postępów bolszewików na froncie wschodnim, należy przyspieszyć likwidację elementu polskiego. Akcję wytępienia przeprowadzić należy na zasadach następujących: Wsie polskie mają być palone, ich zaś ludność wycinana w pień....[47]... Napady na miasta nastąpią w biały dzień, nie zaś w nocy. We wsiach mieszanych należy likwidować samą ludność polską, zagrody natomiast palić tylko w takich wypadkach, jeśli są one o 15 metrów i gdy w ogóle nie grozi przerzucenie się ognia na sąsiednie budynki ukraińskie. Ludność ukraińska otrzyma wskazówki co do miejsca, gdzie ma się zgrupować w czasie trwania napadu..., rozkaz poleca za każdego Ukraińca zamordowanego czy to przez Polaków, czy też Niemców stracić 100 (stu) Polaków”[48]
Od lutego liczba napadów zaczęła lawinowo rosnąć, zwłaszcza w powiecie rohatyńskim województwa stanisławowskiego: w Słobódce Bołszowieckiej zabito 19 osób, w Firlejowie 75 osób, we Fradze 33 Polaków. Eskalacja miała miejsce również w województwie tarnopolskim, gdzie zamordowano: w Horodnicy 11 osób, w Czyżowie 20 osób, w Bokowie 60 osób, w Słobódce Wasylkowieckiej 8 osób, gdzie bestialsko mordowano nawet niemowlęta, w Burkanowie 15 osób, w Hadyńkowicach 15 osób, a w Wasylkowie 30[49]. 2 lutego 1944 kilkuset upowców zaatakowało Hanaczów w powiecie przemyślańskim, zabijając 63 osoby i raniąc około stu[50]. W nocy z 22 na 23 lutego oddział UPA przybyły z Wołynia zabił 131 Polaków w Berezowicy Małej koło Zbaraża[51].
28 lutego UPA zaatakowała Korościatyn wraz ze stacją kolejową, gdzie siekierami zamordowano urzędników kolejowych z rodzinami oraz podróżnych. W tym samym czasie zaskoczeni Polacy byli zabijani również we wsi. Dopiero przybyła z Puźnik odsiecz polskiego oddziału partyzanckiego powstrzymała rozlew krwi. Zginęło 156 osób. Według ks. Isakowicza-Zaleskiego w napadzie uczestniczyła też miejscowa ludność ukraińska, a dużą rolę w uratowaniu miejscowych odegrała samoobrona, która po początkowym zaskoczeniu stawiła opór[52].
Najpóźniej w marcu Główne Dowództwo UPA wydało rozkaz wypędzenia Polaków. Członkowie OUN(B) służący w ukraińskiej policji pomocniczej mieli doprowadzić do dezercji do partyzantki policjantów. Wraz z UPA do walki rzucono Służbę Bezpieki OUN[33].
W marcu 1944 ataki na polskie wsie były kontynuowane. 9 marca 1944 r. w Szerokim Polu spalono 24 domy i zabito 58 osób[53] (według Sz. Siekierki 110 osób[54]). Również w marcu UPA czterokrotnie napadała na wieś Huta Wierchobuzka, gdzie zginęło około 100 mieszkańców, pozostali przy życiu ewakuowali się[55]. W nocy z 24 na 25 marca w Białych zamordowano 80 osób[56]. W nocy z 30 na 31 marca 102 osoby zginęły w Szeszorach[57], a 28 marca 140 osób w Wołczkowie[58]. W bestialski sposób – rozpruwając brzuchy, obcinając głowy – rozprawiono się ze 112 Polakami w Płauczy Wielkiej[59]. Fala ataków zaczęła przesuwać się na zachód, na tereny województwa lwowskiego. 25 marca sotnia „Jahody”, współdziałając z ukraińską policją pomocniczą, zamordowała 141 Polaków w Wasylowie (pow. Rawa Ruska)[60]. 104 osoby zginęły także w Bełzie (pow. Sokal), gdy oddziały UPA wycofujące się z Wołynia napadły na miasteczko[61].
W kwietniu liczba ataków na Polaków jeszcze wzrosła. Sotnia Hajdamaki wraz z bojówką OUN napadły na kolonię Ziemianka, paląc 52 gospodarstwa i zabijając 40 Polaków, a dwa dni później, 4 kwietnia, te same siły zaatakowały kilka kolonii polskich koło Perkozów. W powiecie kamioneckim woj. tarnopolskiego zniszczono: Berebeki (zginęło 16 osób), Turki (zginęło 15 osób), Strychankę (zginęło 5 osób), Lisko (zginęło 18 Polaków), Jazienicę Polską (zginęło 16 osób), Horpin (zginęło 31 osób) w powiecie stryjskim woj. stanisławowskiego zabito kilka polskich rodzin w Żulinie. W powiecie żółkiewskim UPA napadła na wsie: Fujna, Wola Wysocka, Wiązowa, Lipina, Janówka, Majdanek, Dziebułki, Żuzy, Macoszyn, Skwarzawa, Mosty i Zameczek. 7 kwietnia 1944 r. pododdział SS-Galizien lub dezerterzy z tej jednostki zamordowali 22 osoby we wsi Chatki[62].
Zdaniem Grzegorza Motyki kulminacja rzezi nastąpiła w Wielkim Tygodniu. W noc wielkanocną z 9 na 10 kwietnia przystąpiono do mordów na froncie od Hanaczowa na północy aż po wsie na południu woj. stanisławowskiego. W Tomaszowcach spalono trzysta gospodarstw i zabito 40 Polaków, spalono Pniaki, Sokołów, Zady. 12 kwietnia okrutnie rozprawiono się z około 100 Polakami w Hucisku. W kwietniu 1944 r. liczba ofiar wyniosła 8 tys. osób[63].
W następnych miesiącach akcję kontynuowano, bojówka SB OUN spaliła Kupcze, mordując 17 Polaków, 22 maja UPA napadła Bryńce Zagórne, gdzie okrutnie zamordowano od 120 do 145 osób. Głośnym echem odbiło się wymordowanie 16 czerwca przez sotnię „Jastruba” polskich pasażerów pociągu w okolicach Zatyla. W czerwcu w powiecie rudeckim spalono 6 polskich wsi, w nocy z 16 na 17 lipca zginęło 52 Polaków we wsi Krasne. 19 sierpnia 1944 r. SB OUN spaliła wieś Grabowa wraz z 10 osobami. Próbowano także atakować miasta: Dolinę, Busk, Łopatyn, Komarno, Chyrów[64].
Współdziałanie różnych formacji ukraińskich podczas rzezi[edytuj | edytuj kod]
Na początku 1944 r. na tereny Małopolski Wschodniej został skierowany złożony z Ukraińców 4 Pułk Policji SS. Kierownictwo OUN szybko zauważyło możliwość wykorzystania pułku do własnych celów. 29 lutego prowidnyk okręgu OUN, „Zbój” we wskazówkach dla sztabu UPA pisał[65]:
Na tereny Zachodnioukraińskich Ziem (ZUZ) przybyły małe jednostki SS-Galizien. Na podstawie pewnych wiadomości i przemówień Ottona Wachtera [...] można domyślać się, iż władza użyje dywizji SS-Galizien do walki z partyzantami na ZUZ. W związku z tym poleca się: a) nawiązać ścisły i dobry kontakt z oddziałami Dywizji [...], c) wykorzystać dywizję SS-Galizien do walki partyzantką bolszewicką i z polskimi bandami na ziemiach ukraińskich[65]
23 lutego 1944 w Hucie Pieniackiej pojawił się patrol 4 pułku policji SS. Doszło do potyczki z oddziałem samoobrony wspartym przez 2 pluton AK z Huty Wierchobuzkiej (Polacy sądzili, że mają do czynienia z przebranymi upowcami). Przed całkowitym rozbiciem oddział SS uchroniła sotnia UPA „Siromanci”, która zaatakowała Polaków z flanki. 28 lutego 1944 żołnierze 4 pułku policji SS, wraz z okolicznym oddziałem UPA i oddziałem paramilitarnym składającym się z nacjonalistów ukraińskich, pod dowództwem Włodzimierza Czerniawskiego dokonali pacyfikacji polskiej ludności cywilnej. Mieszkańców wsi zapędzono do szop i żywcem spalono. Śmierć poniosło od 600 do 1500 osób[66].
Kureń UPA dowodzony przez Maksa Skorupśkiego ps. „Maks” 12 marca 1944, przy współdziałaniu żołnierzy tego samego 4 pułku policji SS, dokonał napadu na Podkamień i pobliskie Palikrowy. W Palikrowach rozstrzelano 365 bezbronnych Polaków, w Podkamieniu grupka samoobrony ochraniająca dużą grupę kobiet i dzieci stawiła opór w klasztorze. Został on jednak zdobyty, a ukrywający się, którzy nie zdołali uciec, zamordowani. Napastnicy przebywali w okolicy aż do 16 marca 1944, wyszukując i zabijając ukrywających się cywilów. Tego dnia UPA wycofała się z powodu zbliżania się Armii Czerwonej.
W Chodaczkowie Wielkim samoobrona na początku 1944 r. trzykrotnie udaremniła upowski napad na wieś. Była jednak bezradna wobec pododdziału SS-Galizien, który w kwietniu 1944 r. wtargnął do wsi. Napastnicy podpalali domy i zabudowania gospodarcze, wrzucali granaty do budynków i piwnic. Uciekający byli wrzucani do płonących domów. Zginęło od 250 do ponad 850 osób[67], niemal cała wieś spłonęła z wyjątkiem kościoła i plebanii oraz budynków położonych blisko domów Ukraińców. Istnieją poszlaki wskazujące na uzgodnienie tej akcji z oddziałami terenowymi OUN i UPA[68].
Polska samoobrona[edytuj | edytuj kod]
Wieści napływające z Wołynia, późniejszy niż na Wołyniu moment rozpoczęcia ludobójstwa i większy procent polskiej ludności zamieszkującej te tereny spowodowały, że na terenie Małopolski Wschodniej powstały liczne ośrodki samoobrony. Szczególnie bezpiecznie było w najbliższej okolicy Lwowa, centrum polskiego ruchu oporu na tych terenach. Do większych baz samoobrony należały:
- Województwo tarnopolskie
- Berezowica Mała – samoobrona została zaskoczona i nie ochroniła wsi
- Budzanów
- Boryczówka
- Budki Nieznanowskie – w marcu 1944 r. samoobrona skutecznie odparła ataki bojówek UPA
- Chodaczków Wielki – samoobrona odparła trzy ataki UPA, ale była bezradna wobec pododdziału SS-Galizien
- Czerwonogród-Nagórzany-Nyrków
- Dobrowody i Kowalówka
- Hanaczów
- Hrycowce-Kretowce-Jacowce – kilkakrotnie odparto ataki banderowców
- Huta Pieniacka – zniszczona przez 4 pułk policji i UPA
- Huta Wierchobuzka – samoobrona nie zdołała zapobiec napadowi UPA
- Jazłowiec
- Kaczanówka
- Korościatyn – samoobrona została zaskoczona, lecz dzięki stawionemu oporowi ocalała większość mieszkańców
- Kosów i Chomiakówka
- Panasówka – zbyt słabe uzbrojenie i brak pomocy spowodowały, że obrona wsi nie powiodła się
- Pawłów
- Podkamień – po jednym dniu obrona została przełamana
- Tiutków
- Trościaniec Wielki – dobrze zorganizowana i uzbrojona samoobrona
- Wicyń – dobrze zorganizowana i umocniona wieś, która odparła ataki UPA. Dopiero poddział SS-Galizien zdobył wieś, a Niemcy aresztowali 200 mieszkańców
- Województwo stanisławowskie
- Antoniówka
- Bednarówka
- Bitków
- Chromohorb
- Dubowce
- Korczunek
- Łukowiec
- Meducha
- Mizuń
- Św. Józef
- Tyszkowce
- Województwo lwowskie
- Biłka Królewska i Biłka Szlachecka – położone blisko Lwowa, w skład samoobrony miejscowości wchodziły częściowo oddziały AK. Obie miejscowości były otoczone rowami strzeleckimi i wartowniami. Od marca do czerwca 1944 samoobrona Biłek składająca się z 16 plutonów odparła 4 ataki UPA.
- Brzozdowce – silna samoobrona która odstraszyła napastników
- Dynów – silna samoobrona pod kierownictwem AK
- Laszki
- Nozdrzec
- Terka
- Ustrzyki Dolne
Do największych walk polskiej samoobrony z UPA doszło w Hanaczowie położonym w powiecie przemyślańskim. Już od początku 1943 r. dowództwo AK wyznaczyło warty, których zadaniem była obserwacja banderowców. W tamtym czasie wieś liczyła ok. 3000 mieszkańców, w tym około 1000 uchodźców z Wołynia. 2 lutego 1944 silna hanaczowska samoobrona z trudem odparła atak UPA. Banderowcy spalili 70 gospodarstw, zabili według raportu AK 63 osoby[69]. Po napadzie przystąpiono do budowy umocnień i tworzenia „trójkąta obronnego” (kościół-szkoła-klasztor). 9 kwietnia UPA ponownie zaatakowała Hanaczów. Szturm został odparty kosztem 66 zabitych (wliczając ludność cywilną). Mimo zwycięstwa znaczna część wsi uległa spaleniu.
Po tym napadzie przez cały kwiecień trwała ewakuacja hanaczowian do innych miejscowości. Na początku maja 1944 r. we wsi zostało ok. 60 obrońców oraz 110–140 cywilów, którzy nie mogli bądź nie chcieli jej opuścić. Hanaczowscy akowcy nie ograniczali się do samoobrony, przeprowadzali również antyniemieckie akcje dywersyjne, co sprowadziło 2 maja 1944 na wieś pacyfikację przeprowadzoną przez dwie kompanie SS, żandarmerię i gestapo z 3 czołgami, działami i granatnikami. Wobec takiej przewagi wroga akowcy ograniczyli się do prób przebicia z okrążenia lub ukrycia w zamaskowanych bunkrach. Zginęło 16 polskich żołnierzy i ok. 30 cywilów, wieś została całkowicie zniszczona.
Druga okupacja sowiecka (1944–1945)[edytuj | edytuj kod]
Wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej w granice II RP polska partyzantka przeprowadziła akcję „Burza”. Choć nie spełniła ona założonego celu, to udowodniła, że w razie polsko-ukraińskiego konfliktu AK byłaby w stanie obronić Lwów i inne duże miasta przed UPA. A zatem działania UPA skierowane przeciwko Polakom nie przyniosły taktycznego sukcesu, ale wyłącznie spustoszenie wśród polskiej ludności[70].
Sowieci, w przeciwieństwie do Niemców, nie tolerowali autonomicznych samoobron. Dlatego Polacy wstępowali do organizowanych przez władze sowieckie istriebitielnych batalionów, czasem byli do tego zmuszani. IB były częścią wojsk NKWD i brały udział w obronie wsi przed UPA, operacjach bojowych przeciwko UPA, aresztowaniach i pacyfikacjach ukraińskich wsi przez wojska NKWD. Szacunkowa liczba Polaków w Istriebitielnych Batalionach to 23 tys. osób. Z czasem Sowieci pozbywali się Polaków, wysyłając ich z rodzinami do Polski[71].
Dowództwo UPA od czerwca 1944 r. starało się powstrzymać zabijanie kobiet i dzieci. Wydano odpowiednie rozkazy, nie zawsze były one jednak przestrzegane. We wrześniu 1944 zdecydowano się wstrzymać antypolskie akcje we wschodniej Małopolsce, jednak już na przełomie 1944/1945 r. wzmogły się one z nową siłą, szczególnie na terenach woj. tarnopolskiego. Wzięły w nich udział sotnie:
- Burłaky, dowódca „Czornyj”
- Rubaczi, dowódca „Hamalija”
- Siromanci, dowódca „Kosacz”
- Hajdamaky, dowódca „Jasmin”
- Lisowyky, dowódca „Kruk”
- Rybołowci, dowódca „Łewko”
- Chołodnojarci, dowódca „Owocz”
- Siri Wowky, dowódca „Chmeł”
- Czarnomorci, dowódca „Rostysław”
W sumie oddziały liczyły około tysiąca osób plus bojówki SB OUN i SKW[72].
23 października 1944 zamordowano 58 Polaków i 14 Ukraińców we wsi Trójca. 23 listopada napadnięto na Sorock. Był to odwet za zniszczenie przez oddział IB bojówki upowskiej, która w latach 1941–1944 zabiła 20 Polaków, 4 Żydów i 3 czerwonoarmistów. W zasadzce zginęło kilku żołnierzy IB, a w wiosce rozstrzelano kilkadziesiąt osób. 21–22 grudnia zaatakowano jednocześnie 3 wsie: Zawadówkę, Korzową i Toustobaby, zabito odpowiednio 47 i 15 cywili, a w Toustobabach 82 Polaków, w tym szesnastu broniących wsi polskich istriebków. Po napadzie wyruszyli oni w pościg zakończony schwytaniem 40 upowców, w tym 2 dowódców kompanii, których powieszono[73].
Szczególnie okrutnym napadem był mord w wigilię w Ihrowicy. Sotnia „Burłaky” obległa posterunek IB i jednocześnie zaatakowała wieś. Polacy, którzy zasiadali właśnie do wigilijnej wieczerzy, byli mordowani siekierami i nożami. Duża część mieszkańców uratowała się dzięki ks. Stanisławowi Szczepankiewiczowi, który zaalarmował wieś dźwiękiem sygnaturki. Swój czyn przypłacił życiem. Zginęło 89 Polaków.
Ta sama sotnia w nocy z 28 na 29 grudnia uderzyła na Łozową. Upowcy otoczyli wieś i podzieleni na małe grupy atakowali pojedyncze domy. Polacy stawili opór, a po kilku godzinach z odsieczą przybył oddział sowiecki. Mimo to zamordowano około 122 osób. W noc sylwestrową uderzono na Uhryńkowce, zabijając około 150 osób. 26 stycznia 1945 celem ataku była wieś Majdan w powiecie kopyczynieckim. Wszystkie zagrody zostały spalone, a Polacy, którzy schronili się w kościele, zarąbani siekierami. Zginęło 118 osób[74].
Nie wszystkie napady kończyły się sukcesem. 2 lutego 1945 atak kurenia czortkowskiego UPA pod dowództwem „Bystrego” został odparty przez IB we wsi Czerwonogród. Upowcy zdobyli wprawdzie zamek, ale Polacy zdołali odeprzeć ataki w Domu Ludowym i kościele. Zginęło około 50 Polaków. Ten sam kureń w nocy z 5 na 6 lutego zaatakował Barysz. Po zaciętej walce IB odparł napad. Po obu stronach mogło być po kilkudziesięciu zabitych, choć są także szacunki mówiące o 135 ofiarach wśród Polaków. W nocy z 12 na 13 lutego ten sam kureń wymordował około stu ludzi we wsi Puźniki[75].
Od wiosny 1945 r. mordy na Polakach w Małopolsce Wschodniej stawały się rzadsze. Główną tego przyczyną było masowe wysiedlanie Polaków. Do końca 1945 r. wyjechało ok. 800 tys. Polaków (na terenie USRR pozostało 150–250 tys.). Ciężar działań antypolskich UPA przeniosła na tereny obecnej Polski[76].
Kościoły podczas mordów[edytuj | edytuj kod]
Celem ataków w czasie mordów było także duchowieństwo rzymskokatolickie; uderzenie w nie miało przyczynić się do złamania ducha oporu Polaków. Spośród 805 kapłanów archidiecezji lwowskiej w czasie mordów zginęło 35 księży, zaś dalszych 16 ucierpiało w inny sposób[77]. Kapłani greckokatoliccy reprezentowali różne postawy wobec działalności nacjonalistów ukraińskich. Znane są zarówno przypadki czynnej pomocy Polakom, jak i bezpośredniego wzywania do mordów. Ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski i ks. Józef Wołczański opisują po kilkanaście przypadków obydwu postaw[78][79]. Zdaniem Grzegorza Motyki liczba księży ukraińskich biorących udział w mordach była marginalna[80] (przy łącznej ilości 2298 księży greckokatolickich i 7 biskupów działających w Małopolsce Wschodniej[81]), chociaż ks. J. Wołczański twierdzi, że oskarżenia wobec kapłanów greckokatolickich o działalność antypolską były o wiele częstsze[79].
Pragnąc zatrzymać falę napadów na Polaków, arcybiskup metropolita lwowski Bolesław Twardowski zwracał się wielokrotnie do arcybiskupa metropolity greckokatolickiego Andrzeja Szeptyckiego z prośbami o powstrzymanie zbrodni, aby w Małopolsce Wschodniej nie powtórzyły się wydarzenia z Wołynia. 30 lipca 1943 arcybiskup Twardowski skierował list do metropolity Szeptyckiego z prośbą o zapobieżenie podobnym wypadkom w Małopolsce Wschodniej[82]. List ten zapoczątkował wymianę korespondencji między obu hierarchami, trwającą do 8 marca 1944. Arcybiskup Szeptycki opublikował dwa listy pasterskie do wiernych i duchowieństwa (Nie zabijaj z 21.11.1942 r.[83] i Posłanie do duchowieństwa i wiernych greckokatolickiej archidiecezji lwowskiej z 10.08.1943 r.[84], a także w końcu 1943 specjalny list pasterski Mir o Hospodi (Pro wbiwannja swiaszczennikiw) w sprawie mordów na kapłanach[85]), ale w listach do abp. Twardowskiego twierdził, że eksterminację Polaków poprzedziły: „[...] bardzo liczne zabójstwa Ukraińców tylko dlatego, że byli Ukraińcami na Wołyniu, Lubelszczyźnie, Chełmszczyźnie i w okolicach Leżajska”. Ponadto wskazywał on, że mordy na Polakach to dzieło band dezerterów i osobistych porachunków[86]. W związku z niedojściem do wzajemnego porozumienia, wspólny apel do wszystkich wiernych obu obrządków o zapobieżenie przelewowi krwi nie został wystosowany. Zniechęciło to arcybiskupa Twardowskiego do kontynuacji wymiany listów.
Równolegle z korespondencją z Szeptyckim metropolita Twardowski pisał do diecezjalnych biskupów greckokatolickich: Hryhoryja Chomyszyna i Jozafata Kocyłowskiego. Oni również wystosowali w sprawie listy pasterskie, wzywając wiernych do bezwzględnego przestrzegania przykazania Nie zabijaj. Arcybiskup metropolita Twardowski podjął również w marcu 1944, za pośrednictwem arcybiskupa metropolity krakowskiego Adama Sapiehy, próbę interwencji u generalnego gubernatora Hansa Franka, ale memoriał arcybiskupa Sapiehy do Hansa Franka z 27 marca 1944 nie przyniósł skutku[87].
Polska odpowiedź na masowe mordy[edytuj | edytuj kod]
Po rozpoczęciu masowych mordów przez UPA na łonie polskiego podziemia toczyła się dyskusja co do przyjęcia taktyki wobec Ukraińców. Endecy stali na stanowisku, że do walki należy rzucić wszelkie siły, nawet korzystając z niemieckiej pomocy. Zwyciężyła jednak koncepcja reprezentowana przez Jana Rzepeckiego, która zakładała jedynie samoobronę. Obawiano się, że intensywne działania przeciw UPA mogłyby zostać wykorzystane politycznie przez Sowietów do postawienia zarzutu unikania walki z Niemcami[88]. W Okręgu Tarnopol AK dokonywanie akcji odwetowych zostało surowo zakazane[89].
Polacy nie zawsze ograniczali się do obrony. Podobnie jak UPA rozpowszechniano ulotki z żądaniem wyjazdu Ukraińców, oraz zdarzały się przypadki zbrodni na Ukraińcach. 8 marca 1944 w napadzie na wieś Błyszczywody zastrzelono kilkunastu Ukraińców. W tym samym miesiącu lwowscy żołnierze Kedywu zastrzelili w Sorokach 17 osób i miejscowego księdza greckokatolickiego z rodziną. W leżącej niedaleko leśniczówce zabito 6 osób, a w Gniłej 9[90].
9 marca 1944 r. z Inspektoratu Południowego zostały wysłane dwie grupy Kedywu celem dokonania akcji odwetowych na Ukraińcach. W nocy z 15 na 16 marca zaatakowały one Chlebowice Świrskie, gdzie spalono 12 ukraińskich gospodarstw, zastrzelono 60 mieszkańców, w tym księdza greckokatolickiego. 20 marca zaatakowano również Czerepin. W Łopusznej zabito jadących po drewno 48 ukraińskich furmanów. W sumie w akcjach tych zginęło 130 Ukraińców. Odwet Kedywu spowodował chwilowe ustanie napadów UPA, jednak po powrocie oddziałów do Lwowa napady UPA w powiecie przemyślańskim jeszcze się nasiliły[91].
Negatywne doświadczenia z akcji odwetowych skłoniły lwowskie dowództwo AK do zmiany taktyki. Za priorytet uznano wzmocnienie obrony najdalej na wschód wysuniętego ośrodka polskiego w Okręgu, tj. Hanaczowa[92]. Gdy zbrodnie UPA, szczególnie w pobliżu Lwowa, nie ustawały, lwowskie dowództwo AK postanowiło wznowić akcję odwetową. W nocy z 10 na 11 czerwca 1944 oddziały leśne AK w sile ok. 120 ludzi spaliły „w akcji odstraszającej”, po złamaniu oporu, ukraińską wieś Szołomyję w powiecie lwowskim (55 gospodarstw stanowiących 90% zabudowy wsi). Jednocześnie na żądanie AK ludność ukraińska opuściła wieś Dawidów[93].
Ogólna liczba Ukraińców – ofiar polskich akcji odwetowych na terenie Małopolski Wschodniej (bez terenów Polski w obecnych granicach i Wołynia) zamyka się w przedziale 1–5 tys. Zdaniem Grzegorza Motyki liczba ta jest bliższa 1 tys.[94]
Grzegorz Motyka w swojej pracy Ukraińska partyzantka 1942–1960 stwierdził, że Armia Krajowa mogła przeprowadzic znacznie więcej działań odwetowych wobec ukraińskich nacjonalistów, jednak wstrzymała swoje rezerwy do walki z Niemcami i jako polityczny aspekt w konfrontacji z Sowietami[88].
Powstrzymywanie sił AK przed walką z UPA wywołało u polskiej ludności Małopolski Wschodniej odczucia opuszczenia i pozostawienia własnemu losowi przez Polskie Państwo Podziemne oraz spowodowało próby szukania pomocy ze strony Niemców przez Polski Komitet Opiekuńczy. Zaczęto także upatrywać ocalenia w spodziewanym nadejściu rządów sowieckich[92].
Epilog. Skutki mordów na Polakach[edytuj | edytuj kod]
Akcja „Burza” we Wschodniej Małopolsce pokazała szczupłość polskich sił. Wprawdzie w walkach o Lwów wraz z Armią Czerwoną uczestniczyła Armia Krajowa, ale ta demonstracja siły wojskowej była zbyt mało znacząca i ograniczona do Lwowa. Żołnierze Armii Krajowej zostali po zdobyciu miasta aresztowani przez NKWD, a ZSRR nie dopuszczał istnienia administracji podległej Rządowi RP na uchodźstwie na terenach okupowanych przez Armię Czerwoną, ani nie dopuszczał dyskusji na temat przebiegu linii granicznej pomiędzy Polską z ZSRR, która zgodnie z ustaleniami konferencji w Teheranie miała przebiegać – za zgodą Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wzdłuż tzw. linii Curzona, na zachód od Lwowa, pozostawiając całość terytoriów Małopolski Wschodniej ze Lwowem w granicach ZSRR. Demonstracje polityczne dokonane przez Armię Krajową w czasie akcji „Burza” były w tej kwestii zignorowane przez mocarstwa wielkiej trójki. O ustaleniach konferencji w Teheranie, co do ostatecznego charakteru granicy sowiecko-polskiej premier RP Stanisław Mikołajczyk został poinformowany w październiku 1944 na konferencji w Moskwie, na którą został zaproszony.
Do konferencji pokojowej, ani do plebiscytów na obszarach etnicznie mieszanych nigdy nie doszło. W konsekwencji ustaleń konferencji jałtańskiej władzę w Polsce objął Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, podporządkowany ZSRR. Terytorium Małopolski Wschodniej zostało wcielone do ZSRR jako część USRR, przeprowadzono (w znacznej części przymusowo) wymianę ludności w oparciu o kryterium etniczne. Wydarzenia masowych mordów nie miały bezpośredniego wpływu ani na przebieg linii granicznej, ani na sytuację narodów polskiego i ukraińskiego w ramach struktur zdominowanej przez ZSRR w latach 1945–1989 Europy Środkowo-Wschodniej i narzuconego przez ZSRR społeczeństwom ustroju społeczno-politycznego – monopartyjnej dyktatury partii komunistycznej.
Po wyparciu przez Armię Czerwoną Wehrmachtu z Kresów Wschodnich, Sowieci przystąpili do ostatecznej depolonizacji Kresów. Na mocy porozumienia PKWN z ZSRR stopniowo aż do końca 1946 r. Polacy z tych terenów byli wysiedlani do Polski w obecnych jej granicach. Porozumienia pomiędzy PKWN a USRR i BSRR ustalające warunki przesiedleń zostały podpisane w Lublinie 9 września 1944[95][16]. W sumie z terenów obecnej Ukrainy w ramach przymusowych wysiedleń ludności polskiej w latach 1944–1946 wysiedlono 772 564 osoby.
W komunikacie po zakończeniu konferencji jałtańskiej 11 lutego 1945 ujawniono podjętą na konferencji w Teheranie decyzję trzech mocarstw o wytyczeniu granicy sowiecko-polskiej wzdłuż tzw. linii Curzona, przy pozostawieniu Lwowa po stronie sowieckiej[96]. Pomimo iż Polacy nie mogli mieć już wpływu na dążenia niepodległościowe Ukraińców, nadal dochodziło do aktów antypolskich, o czym świadczą wydarzenia z 1945 r. m.in. w Weleśniowie, gdzie spalono żywcem 46 mężczyzn podstępnie zabranych przez UPA pod pozorem rejestracji na wyjazd, czy w Czerwonogradzie napadniętym przez UPA w noc poprzedzającą ekspatriację, kiedy to zginęło 38 osób, a miejscowość została spalona[16].
Zdaniem Ewy Siemaszko organizacja mordów, ich przebieg, zasięg terytorialny i rozmiary, propagowana przy tym ideologia nacjonalistyczna nawołująca do wyniszczenia Polaków jako grupy narodowościowej niezbicie świadczą, że była to zamierzona i zorganizowana akcja fizycznej eksterminacji ludności polskiej – w świetle konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 r. kwalifikowana jako ludobójstwo, połączona z niszczeniem śladów kultury polskiej – domostw, kościołów i innych zabytków[16]. Również zdaniem Grzegorza Motyki termin ludobójstwo dobrze oddaje kwalifikację prawną ówczesnych wydarzeń, gdyż Polacy ginęli tylko z powodu swojej narodowości[97]. Poglądy te jednoznacznie potwierdza także prokurator Ryszard Gramza z krakowskiego IPN-u[98].
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
W sprawie zbrodni popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich w województwach tarnopolskim, stanisławowskim i lwowskim śledztwa prowadzi Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu[99]. Zbrodnie zostały zakwalifikowane prawnie jako ludobójstwo.
6 marca 2013 roku polski biskup rzymskokatolicki i arcybiskup metropolita lwowski Mieczysław Mokrzycki podczas 361. zebrania plenarnego Konferencji Episkopatu Polski w Warszawie poinformował pozostałych polskich biskupów, że planowany wspólny list pasterski Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego i Kościoła greckokatolickiego w sprawie 70 rocznicy masowych mordów polskiej ludności cywilnej na Wołyniu i Małopolsce Wschodniej nie zostanie opracowany ze względu na niemożliwe do zaakceptowania postulaty Kościoła ukraińskiego, który nalegał, aby w liście znalazły się twierdzenia o pozbawieniu Ukraińców prawa stanowienia „na własnej ziemi” i „wojnie bratobójczej”, co zdaniem arcybiskupa Mokrzyckiego miało służyć fałszywemu zrównywaniu odpowiedzialności stron. Polscy biskupi działający na Ukrainie twierdzą, że biskupi ukraińscy próbują kontynuować popularną w środowiskach nacjonalistycznych linię zmierzającą do relatywizacji zbrodni, zaprzeczania zaistnieniu na Wołyniu ludobójstwa (a jedynie „wysiedlenia” ludności polskiej), negowania wpływu ukraińskiego nacjonalizmu integralnego przy równoczesnym doszukiwaniu się przyczyn rzezi wołyńskiej w działaniach Polaków. Propozycja biskupów greckokatolickich nie wskazywała na sprawców zbrodni, stąd zdaniem metropolity lwowskiego wniosek, że zagłady polskiej ludności dokonywały „anonimowe siły”. Duże poruszenie wśród polskich biskupów wzbudziła także zaproponowana przez duchownych ukraińskich formuła skierowana do polskiej strony: wybaczamy i prosimy o wybaczenie[100].
Szacunki ofiar na terenie Małopolski Wschodniej[edytuj | edytuj kod]
Liczba ofiar w Małopolsce Wschodniej (bez Wołynia):
- Grzegorz Hryciuk, 20–25 tys., z czego w 1943 r. – do około 2 tys., w 1944 r. 13–16 tys., w latach 1945–1946 – 5–6 tys.
- województwo tarnopolskie: 13–16 tys.
- województwo lwowskie: 5–6 tys.
- województwo stanisławowskie: 3–3,5 tys.[101]
- Ryszard Torzecki: 30–40 tys.[102]
- Ewa Siemaszko: 70 tys. (2010)[103], z czego 50 100 ofiar udokumentowanych, a 20 283 ofiary znane z nazwiska
- województwo tarnopolskie: 27,6 tys. (23 000 ofiar udokumentowanych, 10 143 ofiar znanych z nazwiska)
- województwo lwowskie: 24,8 tys. (15 400 ofiar udokumentowanych, 6397 ofiar znanych z nazwiska)
- województwo stanisławowskie: 18,4 tys. (11 700 udokumentowanych, 3843 znanych z nazwiska)[104]
- Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów: 108 tys. (ustalona liczba ofiar 56 437). Liczby te zawierają również ofiary niemieckich jednostek wojskowych, w których skład wchodzili Ukraińcy oraz ofiary nacjonalistów ukraińskich innych narodowości niż polska[105]. W tym:
- województwo tarnopolskie: ok. 40 tys. (ustalona liczba ofiar 23 879)[106]
- województwo lwowskie: ok. 40 299 (ustalona liczba ofiar 20 299)[107]
- województwo stanisławowskie: ok. 22 259 (ustalona liczba ofiar 12 259)[108]
- Czesław Blicharski, woj. tarnopolskie: 14,6 tys.[109]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- rzeź wołyńska
- fałszowanie historii ludobójstwa OUN i UPA
- pamięć o zbrodniach OUN i UPA
Die Symbolisierung der ukrainischen Vergangenheit: Stepan Bandera und die UPA
9. Dezember 2014Stepan Bandera war ein führender Kopf der ukrainischen nationalistischen Bewegung und bis in die fünfziger Jahre Symbol des Kampfes gegen die Sowjetmacht. Auch während der Maidan-Proteste spielte er eine wichtige Rolle.
Stepan Bandera (1. Januar 1909 – 15. September 1959) war ein führender Kopf der ukrainischen nationalistischen Bewegung in den dreißiger bis fünfziger Jahren des 20. Jahrhunderts (der Organisation Ukrainischer Nationalisten (OUN), der radikale Aktionen für die Lösung der Frage der ukrainischen Unabhängigkeit befürwortete. Bereits als junger Mann organisierte Stepan Bandera mehrere Terroranschläge (der bekannteste davon war die Ermordung des polnischen Innenministers Bronisław Pieracki am 15. Juni 1934). Er wurde zu lebenslanger Haft verurteilt, kam jedoch mit dem Ausbruch des Zweiten Weltkrieges frei. Im Februar 1940 stellte er sich an die Spitze des „revolutionären Flügels“ der OUN, der später nach seinem Anführer als „Bandera-Flügel“ bezeichnet wurde. Nach dem missglückten Versuch, in Lwow einen ukrainischen Staat auszurufen, wurde er am 30. Juni 1941 verhaftet und bis Dezember 1944 im Nazi-Konzentrationslager Sachsenhausen gefangen gehalten. Im Dezember 1944 lehnte er die ihm angebotene Zusammenarbeit mit Nazi-Deutschland ab. Stepan Bandera wurde durch den sowjetischen Agenten Bogdan Staschinski in München ermordet.
Der von Bandera angeführte OUN-Flügel hatte bereits 1942 versucht, eine von den Nazis unabhängige Armee für den Kampf für einen ukrainischen Staat aufzustellen. Ende des Jahres entstand die Ukrainische Aufständische Armee (UPA); ihre ersten Kämpfe führte diese Partisanenarmee gegen deutsche Truppen und die Polnische Heimatarmee. Hervorzuheben ist die Beteiligung der UPA am Holocaust und an Massakern an der polnischen Zivilbevölkerung in Wolhynien, bislang eine von den ukrainischen Nationalisten nur ungern und ambivalent eingestandene Tatsache. Die UPA wurde von Roman Schuchewitsch (gefallen 1950) befehligt, einem ehemaligen Offizier des ukrainischen SS-Bataillons „Nachtigall“, der gleichzeitig auch der eigentliche Anführer der nationalistischen Partisanenbewegung war. Die wichtigsten Ereignisse des Widerstands und des Kampfes der UPA betreffen den Kampf gegen die sowjetischen Truppen und die Sowjetmacht in der Westukraine im Zeitraum von 1944 bis 1954.
Die „Bandera-Bewegung“ ist durch mehrere wichtige Besonderheiten gekennzeichnet: Ungeachtet der gesamtukrainischen Parolen und der Versuche, die Bewegung auf das Gebiet der sogenannten „Groß-Ukraine“ auszuweiten, stellen die ukrainischen Territorien, die bis September 1939 zur Zweiten Polnischen Republik gehörten, den eigentlichen Aktionsbereich der UPA dar, was sie zu einer eher regionalen Erscheinung macht. Die Mannschaften dieser Armee rekrutierten sich überwiegend aus jungen Männern im Alter von 18 bis 22 Jahren, die eine ganz besondere Neigung zu revolutionären Aktionen und zur Nationalromantik besaßen. Darüber hinaus stammte die Mehrheit der UPA-Kämpfer aus der Bauernschaft.
Stepan Bandera wurde bereits zu Lebzeiten zu einem Symbol des Kampfes insbesondere gegen die Sowjetmacht. Die breite, in einigen Gebieten massenhafte Unterstützung der Ukrainischen Aufständischen Armee ließ im Nachhinein, und zwar mit der Westukraine als Ausgangspunkt, das Bild einer „ungehorsamen“ nationalistischen Region entstehen, deren Bevölkerung man auch zu Sowjetzeiten umgangssprachlich als die „Banderas“ und die Region selbst scherzhaft als „Banderstadt“ bezeichnete.
Dominanz einer nationalistischen Geschichtsbetrachtung
Die USA und Westeuropa sympathisierten mit dem Kampf der UPA gegen das Sowjetsystem, insbesondere während des Kalten Krieges. John Armstrong, der sich als einer der Ersten mit dem ukrainischen Nationalismus befasste, machte 1955 keinen Hehl aus seiner Sympathie für diese Erscheinung. Er verglich den ukrainischen integralen Nationalismus mit den Aktivitäten der französischen Rechten, wobei er aber auf direkte Analogien zu faschistischen Bewegungen verzichtete. Diese Herangehensweise etablierte sich für einen überaus langen Zeitraum.
Die Sowjetpropaganda brandmarkte die sogenannten „banderowzy“ als „Nazikollaborateure“ und „Verräter am ukrainischen Volk“. Es war allerdings nicht möglich, diesen ukrainischen nationalistischen Partisanenkampf totzuschweigen. Die ukrainischen Sowjetschriftsteller beschrieben zwar im Geist des Sowjetkanon das „Partisanenunwesen“ („partisanschtschina“) und die „westlichen“ Spione, aber den eigentlichen Beitrag, häufig von ambivalenten Eindrücken über die Nationalisten durchsetzt, leistete der ukrainische Film. Hierbei folgte der ukrainische Film dem ersten bekannten sowjetischen Streifen über den nationalistischen Widerstand in Litauen – „Niemand wollte sterben“ («Никто не хотел умирать», 1965, Regie: Vytautas Žalakevičius). 1970 entstand Juri Iljenkos Film „Der weiße Vogel mit dem schwarzen Fleck“ («Белая птица с черной отметиной») über die widersprüchlichen Ereignisse und den Kampf der UPA in der Bukowina, 1980 erschien „Der hohe Pass“ («Высокий перевал», Regie: Wladimir Denissenko) über den Kampf der OUN in Transkarpatien. Aber bis 1989 stand die Geschichte des nationalistischen Kampfes in der Sowjetunion unter einer Art von Verbot und unter dem Druck der Propaganda.
Die Veränderung des politischen Klimas und die Glasnost nach 1985 führen das Thema des nationalistischen Kampfes gegen die Sowjetmacht auf eine neue Stufe. Es wird zum Leitthema der Beschreibung der ukrainischen Geschichte im 20. Jahrhundert, das über den regionalen Rahmen hinauswächst. 1990 wurde in Banderas Geburtsort Ugrinow (Landkreis Kalusch, Gebiet Iwano-Frankowsk) ein Stepan-Bandera-Denkmal errichtet. In der Westukraine wurden die Denkmäler der Sowjetführer niedergerissen und neue errichtet – für den ukrainischen Nationaldichter Taras Schewtschenko sowie für nationalistische Führungspersönlichkeiten, insbesondere Stepan Bandera. Dieser Prozess setzt sich – mit unterschiedlicher Intensität – bis in die Gegenwart fort.
Der ukrainische Film reagiert auf die gesellschaftliche Nachfrage – Anfang der neunziger Jahre erscheinen einige Streifen über den mutigen Kampf der ukrainischen Nationalisten, allerdings mit Nuancen zu den Besonderheiten der ukrainischen Geschichte: „Kirschnächte“ («Вишневые ночи»), „Der letzte Bunker“ («Последний бункер»), „Wir starben ohne das Geläut von Glocken“ («Нам не звонили в колокола, когда мы погибали»). Die Ausrufung der ukrainischen Unabhängigkeit bewirkte die Dominanz einer nationalistischen Geschichtsbetrachtung, der Kampf der UPA verwandelte sich in einen Teil des Kampfes um die ukrainische Unabhängigkeit, was sich auch in den Geschichtslehrbüchern niederschlug.
Aber die postsowjetische ukrainische Gesellschaft bewahrte unterschiedliche regionale Erinnerungen an die Ereignisse des Zweiten Weltkrieges. Die Schwäche der ukrainischen Geschichtsschreibung und des ukrainischen Medienmarkts, die Eigenarten der staatlichen Politik, der Zerfall und Niedergang der Filmindustrie als Ergebnis der Wirtschaftskrise während der Übergangszeit, insbesondere aber die Schwäche der Öffentlichkeit und der kritischen Auseinandersetzung mit der Vergangenheit haben dazu geführt, dass die ukrainische öffentliche Meinung für Propaganda und propagandistische Klischees sehr anfällig geworden und solchen auch ausgesetzt ist, besonders aus Russland, das versucht, seine imperiale Macht zu erhalten.
Die Zeit der Präsidentschaft von Leonid Kutschma (1994 – 2004) ist die Zeit des großen Lavierens zwischen Erinnerungsproblemen und Geschichtspolitik, die Zeit der ambivalenten Konstrukte und des Totschweigens einzelner Kapitel der Geschichte. In der größten Stadt der Ostukraine, in Charkow, wurde eine U-Bahnstation nach dem Sowjetmarschall Georgi Schukow benannt, während sich gleichzeitig in einem zentralen Stadtpark ein Gedenkstein für die UPA befand (ein Treffpunkt von Nationalisten und Nachfahren von UPA-Kämpfern). Bis 2003 oder 2004 rief dieses Nebeneinander keine Widersprüche hervor. Das ukrainische liberale und demokratische Lager hatte die OUN und der UPA als Kämpfer für die Freiheit der Ukraine anerkannt.
„Held der Ukraine“
Eine offizielle Bestätigung der Stellung der UPA-Kämpfer erfolgte jedoch nicht, obwohl einige Abgeordnetengruppen versucht hatten, die UPA als kriegführende Partei im Zweiten Weltkrieg anerkennen und die UPA-Veteranen den Veteranen des Großen Vaterländischen Krieges gleichstellen zu lassen. Diese Vorhaben blieben erfolglos, aber auf regionaler Ebene – in den westukrainischen Gebieten – erfolgte eine solche Anerkennung und Gleichstellung, die auch finanzielle Leistungen aus den Gebietshaushalten umfasste. In den Jahren 1996 und 1997 wurden sowohl eine Parlaments- als auch eine Regierungskommission zur Befassung mit den Aktivitäten der OUN und der UPA eingesetzt. Gleichzeitig entstanden, von der ukrainischen Diaspora gefördert, mehrere Spielfilme – „Das Attentat“ («Атентат» (1995)), „Der Unbeugsame“ («Непокоренный» (2000)) und „Die eiserne Hundertschaft“ («Железная сотня» (2004)), die zur Heroisierung der UPA beitrugen.
Das Wichtigste aber besteht darin – und die russische Propaganda hat das dann auch zu nutzen gewusst –, dass viele Ukrainer das Bild des ukrainischen nationalistischen Kämpfers mit dem Bild des Kämpfers für die ukrainische Staatlichkeit, für die Demokratisierung der Gesellschaft, gegen Korruption und Bürokratie gleichgesetzt hatten, obwohl der Kampf gegen Kutschmas Autokratie und Janukowitschs Diktatur von vollkommen anderer Natur war und von anderen Kräften angetrieben wurde als die Partisanenbewegung im Zweiten Weltkrieg.
Die Verschärfung der Situation um die ukrainische Vergangenheit steht mit der politischen Konfrontation und der orangefarbenen Revolution von 2004 im Zusammenhang. Wiktor Janukowitsch, der Kandidat der Macht, machte keinen besonderen Hehl aus seiner sowjetischen Geschichtssicht und erhielt eine enorme propagandistische Unterstützung aus Russland, das versuchte, die Ukraine regional aufzuteilen. Der überwiegende Teil der west- und zentralukrainischen Bevölkerung unterstützte Wiktor Juschtschenko, der offen mit dem Kampf der OUN sympathisierte, was sofort ausgenutzt wurde, um Spannungen zu schüren und die Anhänger des „orangefarbenen Maidan“ als Faschisten zu brandmarken. Die „Ambivalenz“ der Kutschma-Zeit verschwand. Wiktor Juschtschenko begann, die sowjetischen Ansichten zu bekämpfen, wobei er die Erfahrungen der postsozialistischen zentraleuropäischen Länder zu nutzen versuchte. Das misslang, weil der Boden hierfür nicht bereit war; außerdem beging er enorme institutionelle Fehler in der Propaganda und Geschichtspolitik.
Durch Beschluss einer Regierungskommission aus der vorhergehenden Präsidentschaft waren die OUN und die UPA als kriegführende Partei und Bestandteil des Kampfes für die Unabhängigkeit anerkannt worden. Die gegenwärtige ukrainische Unabhängigkeit wurde als zwangsläufige Folge der Aktivitäten der OUN und der UPA dargestellt. Zu den wichtigen geschichtspolitischen Schritten von Juschtschenko und seiner Mannschaft zählten der Wiederaufbau von Baturin, der Hauptstadt von Hetman Masepa, eine besondere Aufmerksamkeit gegenüber dem Holodomor (1933) und dessen staatliche Anerkennung als Völkermord. Im Mai 2006 wurde das staatliche Institut für nationales Gedenken gegründet, zu dessen Zielen unter anderem die Aussöhnung zwischen den Veteranen des Großen Vaterländischen Krieges und der OUN gehörte. Am 12. Oktober 2007 wurde dem Befehlshaber der UPA Roman Schuchewitsch posthum der Titel „Held der Ukraine“ verliehen.
In Juschtschenkos Zeit fallen auch die verstärkte Errichtung von Denkmälern für OUN-Aktivisten sowie die Entstehung von eindrucksvollen Werken über die ukrainische Vergangenheit und den Kampf der UPA („Das Museum der vergessenen Geheimnisse“ der ukrainischen Schriftstellerin Oksana Sabuschko). Seit dem 1. Januar 2007 veranstalten die ukrainischen Nationalisten anlässlich des Geburtstags von Stepan Bandera einen Fackelzug in Kiew; der 14. Oktober (Mariä Schutz und Fürbitte) wird als Tag der Aufstellung der UPA begangen. Die ukrainischen Fußballfans haben Bandera zu einem ihrer Symbole gemacht. Schlussendlich passierte 2008 Folgendes: der Fernsehsender „Inter“ führte eine Umfrage über die für die Ukrainer wichtigste historische Persönlichkeit durch. Das Auszählungsergebnis wurde gefälscht, und so kam nicht Jaroslaw der Weise auf Platz 1, sondern Stepan Bandera (ursprünglich Platz 3), wobei soziologische Umfragen zeigen, dass nur circa 15 Prozent der Ukrainer ihn positiv bewerten. Der widersprüchlichste Schritt von Wiktor Juschtschenko bestand jedoch in der Verleihung des Titels „Held der Ukraine“ an Stepan Bandera, und zwar am 28. Januar 2010 – unmittelbar nach seiner erschütternden Niederlage in der ersten Runde der Präsidentschaftswahlen. Dieser Schritt löste ernste internationale Reaktionen aus, weil die OUN an Massakern an der polnischen Zivilbevölkerung beteiligt war. Am 22. Februar 2010 verurteilte das Europäische Parlament die Kollaboration der OUN mit den Nazis und auch diesen Schritt des ehemaligen ukrainischen Präsidenten.
Zeitgleich fand in der Geschichtsschreibung, insbesondere der westlichen, eine umfassende Neubewertung der OUN statt. Der ukrainische integrale Nationalismus war faschismusnah (ein für das damalige Europa eher zwangsläufiger Umstand). Die ukrainischen Nationalisten haben sich sowohl als Helfershelfer der Nazis als auch selbstständig an der Vernichtung der polnischen und jüdischen Zivilbevölkerung beteiligt. Per Rudling, John-Paul Himka, Franziska Bruder und zahlreiche andere Geschichtswissenschaftler haben die Abhängigkeit des ukrainischen Nationalismus von den wichtigen rechten Strömungen aufgezeigt und auf die unangenehmen Kapitel der ukrainischen Geschichte hingewiesen. Diese Fragen haben im Westen kontroverse Diskussionen ausgelöst, die in den Gegenerklärungen des ukrainischen „nationalistischen“ Exils am deutlichsten zum Ausdruck kamen.
In dem Zeitraum zwischen dem Präsidentenwechsel in 2010 und dem Anfang des Jahres 2014 spielte Bandera als wichtigstes Symbol des neuen politischen Kampfes eine besondere Rolle. Die Regierung von Nikolai Asarow (Premierminister von der Partei des Präsidenten) war unfähig, sich den aktuellen Problemen der Ukraine oder der Vergangenheit zu stellen. Zum Minister für Wissenschaft und Bildung wurde Dmitri Tabatschnik ernannt, ein odioser und prorussisch eingestellter Politiker, dessen Verachtung für die Einwohner der Westukraine bekannt war. Die Passagen über den Kampf und die Helden der UPA wurden aus den Lehrbüchern entfernt; die Gerichte in Donezk (der Heimat von Präsident Wiktor Janukowitsch) entzogen Schuchewitsch und Bandera den Titel „Held der Ukraine“; das Institut für nationales Gedenken erhielt eine neue Rechtsstellung und eine neue Führung und verwandelte sich in eine halbmarginale Organisation beim Ministerkabinett. Das Wichtigste aber war, dass der ukrainische Nationalismus und Stepan Bandera zum Symbol des Kampfes gegen den offen prorussischen und in seinen Reformen ausgesprochen ungeschickten Präsidenten wurden. Als Beispiel hierfür kann dieser weitverbreitete Vierzeiler in russischer Sprache dienen:
Prinzipien und Geschmäcker haben sich verändert,
Die alten Barrieren sind nicht mehr.
Je länger Janukowitsch an der Macht ist,
Desto mehr liebe ich Bandera.Diese Stimmungen verstärkten sich enorm, wie der Einzug der nationalistischen Partei „Swoboda“ in das Parlament und ihre überwältigenden Siege in den westukrainischen Gebieten in 2010 zeigen. Bei den bekannten Ereignissen auf dem Maidan waren tatsächlich die rot-schwarzen Fahnen der OUN zu sehen und sehr oft auch Bandera-Parolen zu hören. Das Paradoxe an dieser Situation jedoch bestand darin, dass das alles nur ein Element des Kampfes gegen Janukowitsch war, ein in vielerlei Hinsicht notwendiges Element, aber eben kein bestimmendes. Die Präsidentschafts- und Parlamentswahlen in 2014, bei denen die Nationalisten nur wenige Prozente und eine dementsprechend geringe Anzahl von Sitzen im ukrainischen Parlament erzielten, haben das sehr deutlich gezeigt. Kaum dass die Gefahr für die ukrainische Staatlichkeit und einer Entscheidung für Europa vorbei war, stimmte der Wähler nicht mehr für die Nationalisten. Gleichzeitig schuf die russische Propaganda ein sehr beeindruckendes ideologisches Bild der „Rückkehr des Faschismus“ in die Ukraine.
Mythologische Appelle an die Vergangenheit
Die Geschichtspolitik der neuen Ukraine kehrt zweifellos in die Juschtschenko-Zeit zurück. Am 25. März 2014 wurde die Rechtsstellung des Instituts für nationales Gedenken wiederhergestellt, sein neuer Direktor ist der junge Aktivist Wladimir Wjatrowitsch. Am 25. September 2014 versprach Präsident Poroschenko, die Anerkennung der UPA als kriegführende Partei zu unterstützen, während das alte Parlament nicht einmal in der Lage war, diese Frage am 14. Oktober 2014 (den der Präsident in seinem Erlass zum Tag der Streitkräfte bestimmt hatte) auf die Tagesordnung zu setzen. Trotz Propaganda und Gegenpropaganda ist festzuhalten, dass die Antworten auf die schwierigen Fragen der Vergangenheit, insbesondere in Bezug auf den Holocaust und die Vernichtung der polnischen Bevölkerung sowie die Bewertung der OUN, in erster Linie ein Problem der ukrainischen Gesellschaft und für den Geschichtswissenschaftler ein heißes Pflaster sind.
Der Propaganda wohnt ein wichtiger Umstand inne – sie wendet sich an die Vergangenheit und versucht, eine „Rückkehr“ (Wiedergeburt oder Auferstehung) heraufzubeschwören, während wir es mit vollkommen neuen Ideologemen und Methoden des politischen Kampfes zu tun haben. Die Ereignisse in der Ukraine während des Zeitraums vom Ende 2013 bis Anfang 2014 sind Bestandteil eines Kampfes um die Zukunft, wie es alle revolutionären Ereignisse sind, aber selbstverständlich mit einem mythologischen Appell an die Vergangenheit, an die Geschichte des Kampfes – das ist der Grund für die Popularität der Geschichte der Kosakenaufstände, der Atamane aus den Anfängen der Sowjetzeit oder der OUN. Um revolutionäre Ereignisse in Verruf zu bringen – und weil man ihre weitere Entwicklung fürchtet –, werden diese geschichtlichen Appelle als Klischees für die Beschreibung eines vollkommen andersgearteten Prozesses verwendet.
Die russische Propaganda beschwört gerne das Bild einer „faschistischen“ Ukraine, einer „Bandera-Ukraine“ herauf. Das eigentliche Problem aber liegt darin, dass mit der Zeit zahlreiche Politiker versuchen, die auf diese Art und Weise entstandenen Bilder zu unterstützen. Popularität und steigender Einfluss der nationalistischen Rhetorik in der Ukraine sind unter Kriegsbedingungen unausweichlich (ein Freiwilligen-Bataillon, das bei Donezk kämpft, hat sich den Namen „OUN“ gegeben). Und: Wenn seit bestimmten Ereignissen ein Jahr vergangen ist, dann weiß der Geschichtswissenschaftler, der sich nach der Konjunktur richtet, wie die schwierige Vergangenheit beschrieben werden muss.
https://www.boell.de/de/2014/12/09/die-symbolisierung-der-ukrainischen-vergangenheit-stepan-bandera-und-die-upa
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen